Xây dựng Bộ tiêu chí thôn, xóm, khối, bản văn hóa Nông thôn mới kiểu mẫu ở Nghệ An – Nền tảng cho phát triển bền vững ở cơ sở giai đoạn 2026 – 2030

Trong tiến trình xây dựng và phát triển đất nước, việc chăm lo xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở luôn được Đảng và Nhà nước xác định là nhiệm vụ chiến lược, xuyên suốt. Bởi lẽ, nền tảng văn hóa không chỉ tạo nên bản sắc, mà còn góp phần củng cố lòng dân, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, nâng cao chất lượng sống, thúc đẩy phát triển bền vững từ cơ sở. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số, cùng yêu cầu đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng xanh – tuần hoàn – bền vững, việc thiết lập một bộ tiêu chí chuẩn mực để đánh giá, phân loại và phát triển thôn, xóm, khối, bản văn hóa (gọi tắt là thôn, bản) kiểu mẫu ở Nghệ An không chỉ là yêu cầu cấp bách mà còn là chiến lược dài hạn mang tính đột phá.

Trong những năm gần đây, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, xây dựng làng bản, khối phố văn hóa gắn với phong trào xây dựng nông thôn mới, phong trào xây dựng đô thị văn minh đã tạo nên sự thay đổi căn bản diện mạo các thôn, bản, góp phần nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho Nhân dân, phát huy khối đại đoàn kết toàn dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội toàn diện.

Công tác đăng ký, xây dựng, xét công nhận danh hiệu thôn, bản văn hóa được UBND cấp huyện (trước đây), cấp xã chỉ đạo thực hiện theo Quyết định số 09/2021/QĐ-UBND ngày 07/5/2021 của UBND tỉnh về triển khai Nghị quyết số 29/2020/NQ-HĐND ngày 13/12/2020 của HĐND tỉnh quy định một số chính sách khen thưởng các danh hiệu văn hóa trong Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2021 – 2025.

Qua thực hiện tiêu chí, tiêu chuẩn theo Nghị định số 86/2023/NĐ-CP ngày 07/12/2023 của Chính phủ quy định khung tiêu chuẩn và trình tự, thủ tục, hồ sơ xét tặng danh hiệu “Thôn, tổ dân phố văn hóa” “Xã, phường, thị trấn tiêu biểu” đã góp phần nâng cao ý thức, trách nhiệm của người dân tại cộng đồng. Tính đến ngày 30/6/2025, tỉnh Nghệ An có 482.900 hộ gia đình văn hóa và 2.755 làng, bản, khối, phố văn hóa. Trong đó, 2.755 danh hiệu được trao tặng, với mục tiêu đến cuối năm 2025 sẽ có thêm 180 đơn vị mới được công nhận danh hiệu.

Hưởng ứng sâu rộng Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, nhiều làng quê trên toàn tỉnh đã chủ động kế thừa, phát huy giá trị tích cực của hương ước, quy ước truyền thống, từ đó bổ sung và hoàn thiện những quy định mới về nếp sống văn hóa phù hợp với yêu cầu phát triển hiện đại. Những quy định cụ thể, thiết thực về việc tổ chức cưới xin, mừng thọ, ma chay, giỗ chạp, lễ hội,… theo hướng văn minh, tiết kiệm, nghĩa tình đã từng bước được người dân đồng thuận, tự giác thực hiện, trở thành chuẩn mực ứng xử văn hóa trong cộng đồng dân cư.

Xuyên suốt hành trình xây dựng thôn, bản văn hóa, ở nhiều địa phương đã ghi dấu những chuyển biến rõ nét cả về diện mạo nông thôn lẫn đời sống tinh thần của người dân. Nhiều công trình hạ tầng cơ sở được đầu tư xây mới; hàng loạt tuyến đường giao thông được mở rộng, bê tông hóa, khang trang, sạch đẹp; hệ thống đèn chiếu sáng dọc hai bên đường không chỉ bảo đảm an toàn mà còn góp phần tô điểm cho bức tranh nông thôn ngày một khởi sắc, văn minh. Cùng với đó, hệ thống thiết chế văn hóa như nhà văn hóa, sân thể thao, tủ sách cộng đồng,… cũng được quan tâm đầu tư đồng bộ, tạo điều kiện thuận lợi để người dân rèn luyện thể chất, nâng cao đời sống tinh thần, góp phần củng cố khối đại đoàn kết ở cơ sở.

Nhà văn hóa xóm 5, xã Yên Thành (xã Tăng Thành, huyện Yên Thành củ) được xây dựng mới, khang trang sạch đẹp

Thực tế những năm gần đây cho thấy, nhiều thôn, bản đạt danh hiệu văn hóa nhưng chất lượng chưa đồng đều, thiếu bền vững, đặc biệt là các xã ven biển và miền núi. Nếu ở các huyện (cũ) đồng bằng như Hưng Nguyên, Nghi Lộc, Đô Lương, Diễn Châu, Quỳnh Lưu, Yên Thành,… tỷ lệ làng, khối phố văn hóa đạt từ 77 – 90% thì ở các huyện miền núi, tỷ lệ làng, bản văn hóa còn khá thấp như Quế Phong, Con Cuông, Tương Dương, Kỳ Sơn,… Một số địa phương tình hình tội phạm, tệ nạn xã hội, bạo lực gia đình, bạo lực học đường, xâm hại trẻ em, ô nhiễm môi trường,… vẫn chưa được khắc phục; vấn đề đạo đức, lối sống, nếp sống có những biểu hiện thiếu lành mạnh; còn nhiều thôn, xóm, bản chưa có nhà văn hóa,…

Nguyên nhân của tình hình trên là một số cấp ủy, chính quyền cơ sở chưa quan tâm đúng mức để xây dựng và nâng cao đời sống văn hóa; tính tích cực, chủ động, tự nguyện của một bộ phận người dân trong tham gia thực hiện phong trào ở một số nơi còn thấp. Ngoài ra, công chức văn hóa cấp xã phải kiêm nhiều lĩnh vực (văn hóa, y tế, giáo dục, tuyên truyền, chính sách,…), nên công tác tham mưu, quản lý và tổ chức các hoạt động ở cơ sở còn hạn chế, chất lượng, hiệu quả chưa cao. Đặc biệt, Nhà nước và tỉnh chưa xây dựng được bộ tiêu chí chuẩn, thống nhất, có khả năng lượng hóa, đánh giá đa chiều và phân loại theo đặc thù vùng miền. Do đó, xây dựng Bộ tiêu chí thôn, bản văn hóa kiểu mẫu ở Nghệ An chính là bước đi mang tính nền tảng nhằm nâng cao chất lượng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” gắn với xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu trong giai đoạn mới.

Nhà thi đấu đa năng xã Quỳnh Anh (xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu củ) là nơi người dân tập luyện thể dục, thể thao, tổ chức các hoạt động thể thao

Về cơ sở của việc ban hành bộ tiêu chí: (i) Bộ tiêu chí cần được đặt trong khuôn khổ chỉ đạo chiến lược của Đảng và Nhà nước về văn hóa và phát triển nông thôn. Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước xác định: phát triển văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực cho phát triển bền vững. Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022 và các Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới đã tạo hành lang pháp lý quan trọng để triển khai mô hình thôn, bản kiểu mẫu. Tại Nghệ An, các văn bản chỉ đạo của Tỉnh ủy, UBND tỉnh luôn nhấn mạnh đến vai trò của văn hóa ở cơ sở như một trụ cột phát triển bền vững; (ii) Qua tổng kết thực tiễn tại các địa phương cho thấy, mô hình thôn, bản kiểu mẫu tuy đã được triển khai nhưng còn nhiều bất cập: thiếu tiêu chí rõ ràng, chủ yếu dựa trên cảm tính, hình thức; chưa có phân loại theo địa hình, dân tộc; việc công nhận còn mang tính phong trào. Nhiều nơi đạt danh hiệu nhưng xuống cấp nhanh, không duy trì được thành quả. Điều đó đòi hỏi phải có một bộ tiêu chí chuẩn hóa, phản ánh đúng thực chất, có tính ổn định và có thể giám sát lâu dài.

Câu lạc bộ hát dân ca, dân nhạc, dân vũ bản Khe Rạn, xã Con Cuông (xã Bồng Khê, huyện Con Cuông củ)

Về nguyên tắc xây dựng bộ tiêu chí: Việc xây dựng Bộ tiêu chí thôn, bản văn hóa kiểu mẫu phải tuân thủ các nguyên tắc mang tính nền tảng, đảm bảo tính toàn diện, khách quan, khả thi và phù hợp với điều kiện đặc thù của từng vùng miền trong tỉnh Nghệ An. Đây không chỉ là công cụ quản lý hành chính hay kiểm tra định kỳ, mà còn là kim chỉ nam định hướng tổ chức đời sống văn hóa tại cơ sở, là động lực thúc đẩy các cộng đồng dân cư phát triển theo hướng văn minh, hiện đại, hài hòa và bền vững.

Thứ nhất, bảo đảm tính toàn diện: Bộ tiêu chí cần bao quát nhiều chiều cạnh của đời sống cộng đồng, không chỉ dừng lại ở các tiêu chuẩn vật chất như hạ tầng, vệ sinh môi trường, điện – đường – trường – trạm mà còn phải chú trọng đến các yếu tố phi vật chất nhưng có ý nghĩa lâu dài như: thiết chế văn hóa cộng đồng, môi trường xã hội an toàn – thân thiện – không bạo lực, năng lực tự quản của cộng đồng, mức độ tham gia của người dân trong quản trị thôn, khả năng thích ứng với chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ thông tin, truyền thông thông minh trong sinh hoạt cộng đồng. Đặc biệt, trong bối cảnh hiện nay, những giá trị văn hóa mềm như truyền thống, đạo lý, sự gắn kết cộng đồng và tinh thần trách nhiệm xã hội cần được đưa vào như những tiêu chí định tính quan trọng.

Thứ hai, phân loại theo vùng đặc thù: Nghệ An là tỉnh có địa bàn rộng lớn, địa hình chia cắt phức tạp, trình độ dân trí và điều kiện kinh tế – xã hội không đồng đều giữa các khu vực. Do vậy, việc xây dựng bộ tiêu chí cần tiến hành phân loại theo ba nhóm vùng chính: (1) vùng đồng bằng – ven biển, (2) vùng bán sơn địa – trung du, và (3) vùng miền núi cao – biên giới. Mỗi nhóm cần có tiêu chí tương thích với đặc thù tự nhiên, điều kiện sinh kế, trình độ dân trí, phong tục tập quán và nguồn lực tổ chức thực hiện. Chính vì vậy, sự linh hoạt trong phân nhóm tiêu chí là điều kiện tiên quyết để bảo đảm tính công bằng và hiệu quả triển khai.

Thứ ba, tiêu chí phải khả thi và định lượng được: Một bộ tiêu chí tốt không thể chỉ mang tính định tính hay tuyên truyền chung chung. Mỗi tiêu chí cần được lượng hóa bằng các chỉ số cụ thể, có khả năng đo đếm, kiểm tra, giám sát và so sánh qua thời gian. Ví dụ như: tỷ lệ hộ gia đình đạt danh hiệu “Gia đình văn hóa”; số vụ vi phạm pháp luật xảy ra trong cộng đồng trong vòng 12 tháng; số lượng/tần suất hoạt động của các câu lạc bộ văn hóa – thể thao – khuyến học; mức độ tham gia vào các hoạt động cộng đồng của người dân; tỷ lệ người dân tiếp cận được thông tin qua kênh số hóa,… Những chỉ báo này giúp việc đánh giá trở nên khách quan, minh bạch, tránh hình thức và dễ dàng tổng hợp để so sánh giữa các địa phương, làm căn cứ cho hỗ trợ chính sách.

Thứ tư, tạo động lực thi đua, lan tỏa văn hóa phát triển: Bộ tiêu chí không chỉ đóng vai trò là “bộ lọc” để phân loại, mà còn có ý nghĩa thúc đẩy phong trào thi đua xây dựng cộng đồng văn minh, đáng sống. Việc công khai các tiêu chí, minh bạch kết quả, khen thưởng các điển hình tiên tiến có sức lan tỏa mạnh mẽ, tạo môi trường cạnh tranh tích cực giữa các thôn, bản. Nếu được thiết kế hợp lý, Bộ tiêu chí còn góp phần thay đổi nhận thức từ chạy theo danh hiệu hình thức sang chú trọng nội dung thực chất; từ hành vi “đối phó với phong trào” sang tự giác tham gia và đồng hành xây dựng môi trường sống bền vững. Các tiêu chí tốt sẽ tạo hiệu ứng xứng đáng, thúc đẩy cộng đồng cùng hành động, cùng thay đổi để phát triển.

Về cấu trúc đề xuất của bộ tiêu chí: Bộ tiêu chí thôn, bản văn hóa kiểu mẫu phải được thiết kế một cách logic, dễ hiểu, có khả năng đo lường và phản ánh trung thực trình độ phát triển văn hóa – xã hội tại cộng đồng dân cư. Trong bối cảnh chuyển đổi mô hình quản trị nông thôn, xây dựng nông thôn mới nâng cao và yêu cầu về phát triển bền vững, bộ tiêu chí không nên quá thiên về hình thức, mà cần hài hòa giữa bắt buộc và khuyến khích, giữa quản lý hành chính và khơi dậy nội lực. Trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn tại nhiều địa phương trong tỉnh Nghệ An, tác giả đề xuất cấu trúc bộ tiêu chí như sau:

Thứ nhất, nhóm tiêu chí bắt buộc: Đảm bảo khung tiêu chuẩn thuộc Phụ lục 2, Nghị định số 86/2023/NĐ-CP (Đời sống kinh tế ổn định và phát triển; đời sống văn hóa, tinh thần lành mạnh, phong phú; Môi trường an toàn, thân thiện, cảnh quan sạch đẹp; chấp hành tốt chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; giữ vững trật tự, an toàn xã hội; tích cực tham gia các phong trào thi đua của địa phương; có tinh thần đoàn kết, tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong cộng đồng) như: (i) Có100% hộ gia đình trong thôn, bản đăng ký xây dựng gia đình văn hóa hàng năm, trong đó có ít nhất 85% hộ đạt danh hiệu gia đình văn hóa (theo tiêu chí quốc gia); (ii) Không có các tụ điểm tệ nạn xã hội, không có trường hợp vi phạm pháp luật nghiêm trọng hoặc tái phạm trong cộng đồng; (iii) Có đầy đủ thiết chế văn hóa cơ sở về nhà văn hóa, sân thể thao, tủ sách cộng đồng; các thiết chế này được duy tu, bảo trì và hoạt động định kỳ; (iv) Có ít nhất một mô hình dân vận khéo, tổ tự quản, tổ an ninh hoặc tổ liên gia an toàn hoạt động thường xuyên, được người dân tín nhiệm; (v) Có hệ thống hương ước, quy ước văn minh, đảm bảo phù hợp với pháp luật hiện hành, được cập nhật ít nhất 2 năm/lần và có sự tham gia rộng rãi của người dân; (vi) Có 100% đường làng, ngõ xóm được vệ sinh sạch sẽ, có hệ thống thu gom rác thải sinh hoạt, xử lý rác đúng quy trình, không để xảy ra điểm ô nhiễm môi trường kéo dài.

Thứ hai, nhóm tiêu chí nâng cao: (i) Thôn, bản có website, trang thông tin điện tử, nhóm mạng xã hội hoặc ứng dụng quản lý thông tin nội bộ nhằm số hóa công tác điều hành, tuyên truyền và kết nối cộng đồng; (ii) Có ít nhất một mô hình sinh kế xanh, tổ hợp tác sản xuất, tổ liên kết cộng đồng (như du lịch cộng đồng, sản phẩm OCOP, tổ nông dân kỹ thuật số,…) đang hoạt động hiệu quả; (iii) Có câu lạc bộ văn nghệ, thể thao, khuyến học – khuyến tài hoạt động thường xuyên, tổ chức được ít nhất 4 sự kiện cộng đồng/năm; (iv) Có hệ thống truyền thanh thông minh hoặc ứng dụng truyền thông nội bộ sử dụng công nghệ số để phổ biến thông tin đến mọi hộ dân.

Bộ tiêu chí với cấu trúc hai tầng – bắt buộc và nâng cao – sẽ giúp phân loại mức độ phát triển văn hóa giữa các thôn, bản; đồng thời khơi dậy tinh thần thi đua giữa các địa phương. Mỗi tiêu chí đều có thể đo lường, theo dõi tiến bộ và định hướng can thiệp phù hợp. Quan trọng hơn, bộ tiêu chí này tạo hành lang pháp lý để từng bước hình thành mô hình cộng đồng văn hóa tự quản, thích ứng với yêu cầu thời đại số và phát triển bền vững từ cơ sở.

Nghệ An với vai trò là tỉnh trung tâm vùng Bắc Trung Bộ, có địa bàn rộng, đa dạng địa hình, phong phú về văn hóa tộc người, hoàn toàn có đủ điều kiện, tiềm lực và khát vọng để trở thành địa phương đi đầu trong việc thí điểm và triển khai Bộ tiêu chí thôn, bản văn hóa kiểu mẫu một cách bài bản, có chiều sâu. Đây là cơ hội để Nghệ An kiến tạo một mô hình phát triển mới – vừa bền vững, vừa mang bản sắc, vừa lan tỏa giá trị văn hóa – xã hội đến từng người dân ở cơ sở. Việc ban hành và triển khai Bộ tiêu chí thôn, bản văn hóa Nông thôn mới kiểu mẫu chính là một minh chứng cho quyết tâm chính trị, tư duy đổi mới và hành động kịp thời của hệ thống chính trị các cấp. Đồng thời, đây cũng là lời cam kết mạnh mẽ về việc “lấy người dân làm trung tâm”, lấy văn hóa làm nền tảng, cộng đồng làm chủ thể để phát triển.

ThS. Hoàng Đình Ngọc