Phong trào khuyến học, khuyến tài trong xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa gắn với xây dựng nông thôn mới ở Nghệ An

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến việc khuyến khích, động viên nhân dân học tập để nâng cao nhận thức và phụng sự cho sự phát triển đất nước. Tư tưởng của Người đã được Đảng ta kế thừa và phát triển khi đưa ra chủ trương khuyến học, khuyến tài và xây dựng xã hội học tập để nâng cao dân trí, phát triển nhân lực ở Việt Nam hiện nay. Người căn dặn rằng: “Học hành là vô cùng. Học càng nhiều, biết càng nhiều càng tốt”. Vì thế, mỗi người, nhất là người cán bộ, đảng viên nếu không muốn mình trở nên lạc hậu, thì phải ra sức học tập bởi lẽ nếu không chịu khó học thì không tiến bộ được. “Không tiến bộ là thoái bộ. Xã hội càng đi tới, công việc càng nhiều, máy móc càng tinh xảo. Mình mà không chịu học thì lạc hậu, mà lạc hậu là bị đào thải, tự mình đào thải mình”. Kế thừa tư tưởng của Hồ Chí Minh về khuyến khích, động viên nhân dân ra sức học tập, từ khi đổi mới đến nay, Đảng ta rất quan tâm đến việc khuyến học, khuyến tài. “Khuyến học, khuyến tài được hiểu là những hoạt động vận động, khuyến khích người dân ở mọi độ tuổi học tập thường xuyên, học suốt đời để có tri thức mới, hình thành những kỹ năng mới giúp lao động hiệu quả hơn, cuộc sống văn minh, hạnh phúc hơn”.

Tại Đại hội XIII, Đảng ta xác định mục tiêu phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc; góp phần trực tiếp nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài phục vụ sự phát triển bền vững. Trong bài viết: Học tập suốt đời để dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám hy sinh vì lợi ích chung, để trở thành người có ích cho xã hội, Tổng Bí thư Tô Lâm cũng nhấn mạnh: “Để thực hiện thắng lợi yêu cầu, nhiệm vụ, trọng trách trong giai đoạn mới, học tập suốt đời để dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám hy sinh vì lợi ích chung, để trở thành những người hữu dụng đang là đòi hỏi cấp thiết đối với từng cá nhân, mỗi công dân, đặc biệt là những cán bộ, nhân viên trong hệ thống chính trị”.

Đối với Nghệ An – vùng đất có truyền thống hiếu học, giàu bản sắc văn hóa và giàu lòng nhân ái, đã và đang phát huy mạnh mẽ phong trào khuyến học, khuyến tài. Từ gia đình, dòng họ đến cộng đồng, các mô hình học tập ngày càng lan tỏa, trở thành chất keo gắn kết, tạo động lực để các thôn, xóm, bản xây dựng nếp sống văn minh, tiến bộ. Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, việc đẩy mạnh phong trào khuyến học, khuyến tài càng trở nên cấp thiết, không chỉ nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực tại chỗ, mà còn góp phần trực tiếp vào việc xây dựng các thôn, xóm văn hóa kiểu mẫu, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội của tỉnh trong giai đoạn mới. Xuất phát từ ý nghĩa đó, bài viết tập trung phân tích vai trò của phong trào khuyến học, khuyến tài trong xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở; đồng thời làm rõ những kết quả bước đầu, những vấn đề đặt ra và đề xuất giải pháp để phong trào thực sự trở thành động lực quan trọng trong quá trình xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu ở Nghệ An hiện nay.

Ủy ban Nhân dân tỉnh Nghệ An trao Bằng khen cho 20 tập thể có nhiều đóng góp trong phong trào thi đua “Tháng khuyến học”, “Tết khuyến học” giai đoạn 2003-2023

Khuyến học, khuyến tài, nền tảng cho xây dựng xã hội học tập ở cơ sở. Xã hội học tập không chỉ là mục tiêu chiến lược mà còn là một đòi hỏi tất yếu trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội hiện nay. Ở cấp cơ sở, phong trào khuyến học, khuyến tài đóng vai trò là “hạt nhân” thúc đẩy việc học tập thường xuyên, học tập suốt đời trong mỗi gia đình, dòng họ, cộng đồng. Khi một thôn, xóm, bản chú trọng phát triển phong trào này, không chỉ con em được khích lệ, hỗ trợ trong học tập mà ngay cả người trưởng thành cũng có điều kiện bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng mới, từ đó hình thành nếp sống học tập, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực tại chỗ. Đây chính là nền tảng vững chắc để xây dựng đời sống văn hóa mới, trong đó tri thức và học tập được coi trọng như một giá trị cốt lõi.

Góp phần giữ gìn và phát huy truyền thống hiếu học của cộng đồng. Nghệ An là vùng đất nổi tiếng với truyền thống hiếu học, với nhiều danh nhân văn hóa, khoa bảng và những tấm gương học tập, cống hiến cho đất nước. Phong trào khuyến học, khuyến tài chính là sự kế thừa và phát huy truyền thống quý báu ấy trong điều kiện mới. Tại các thôn, bản, dòng họ, việc duy trì và phát triển quỹ khuyến học, tổ chức lễ vinh danh, khen thưởng học sinh giỏi, sinh viên xuất sắc hay các “Ngày hội khuyến học” không chỉ khuyến khích tinh thần học tập mà còn trở thành nét đẹp văn hóa cộng đồng. Qua đó, truyền thống hiếu học được khẳng định, lan tỏa, gắn kết các thế hệ, tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn để mỗi địa phương phấn đấu trở thành thôn, xóm văn hóa kiểu mẫu.

Tạo động lực phát triển nguồn nhân lực tại chỗ. Trong quá trình xây dựng nông thôn mới nâng cao, kiểu mẫu, vấn đề nguồn nhân lực là một yếu tố then chốt. Một cộng đồng muốn phát triển bền vững cần có lớp trẻ được đào tạo bài bản, có tri thức và kỹ năng đáp ứng yêu cầu hội nhập. Phong trào khuyến học, khuyến tài với các hoạt động hỗ trợ học sinh nghèo hiếu học, cấp học bổng, động viên thanh niên học tập nghề nghiệp chính là “đầu tư cho tương lai”. Nhờ phong trào này, nhiều em nhỏ ở vùng sâu, vùng xa có cơ hội đến trường, nhiều thanh niên được tiếp tục học cao hơn, từ đó trở về phục vụ quê hương. Đây là minh chứng rõ nét về vai trò của khuyến học, khuyến tài trong việc xây dựng đời sống văn hóa kiểu mẫu, khi tri thức trở thành động lực nâng cao chất lượng sống và vị thế của cộng đồng.

Gắn kết cộng đồng, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân. Phong trào khuyến học, khuyến tài không chỉ dừng lại ở việc hỗ trợ cá nhân học tập mà còn góp phần quan trọng vào việc củng cố sự đoàn kết trong cộng đồng. Các quỹ khuyến học thường được gây dựng từ sự đóng góp tự nguyện của bà con nhân dân, của những người con xa quê, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội. Quá trình chung tay xây dựng và sử dụng quỹ khuyến học tạo nên sự đồng thuận, niềm tin và tinh thần trách nhiệm chung. Khi một dòng họ có quỹ khuyến học, mọi thành viên đều cùng quan tâm, động viên con em học tập; khi một bản, làng có phong trào khuyến học mạnh, toàn thể cộng đồng đều hướng tới mục tiêu chung. Chính điều này đã góp phần xây dựng mối quan hệ cộng đồng bền chặt, nuôi dưỡng nếp sống văn hóa đoàn kết, nhân ái, chia sẻ.

Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Nghệ An trao Bằng khen cho các tập thể, cá nhân có nhiều thành tích nổi bật giai đoạn 1998-2023

Góp phần hình thành nếp sống văn minh, tiến bộ. Một trong những tiêu chí quan trọng của thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu là đời sống tinh thần phong phú, nếp sống văn minh, tiến bộ. Phong trào khuyến học, khuyến tài giúp định hướng các giá trị tốt đẹp: coi trọng tri thức, tôn vinh người hiếu học, khuyến khích lối sống lành mạnh, hướng thiện. Thực tiễn cho thấy, nơi nào phong trào khuyến học phát triển mạnh, nơi đó tình trạng bỏ học giảm rõ rệt, các tệ nạn xã hội hạn chế, trẻ em được bảo vệ và phát triển tốt hơn. Nếp sống văn minh không chỉ thể hiện qua cơ sở vật chất khang trang, cảnh quan sạch đẹp, mà còn qua ý thức cộng đồng coi trọng giáo dục, đề cao học tập như một giá trị văn hóa cốt lõi.

Gắn với mục tiêu phát triển văn hóa – xã hội bền vững. Trong chiến lược phát triển bền vững, giáo dục và văn hóa luôn gắn bó mật thiết. Khuyến học, khuyến tài là cầu nối quan trọng giữa phát triển giáo dục với xây dựng đời sống văn hóa mới. Thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu không chỉ là nơi có cảnh quan, cơ sở hạ tầng hiện đại, mà trước hết phải là nơi có con người văn hóa, có cộng đồng văn hóa. Phong trào khuyến học, khuyến tài góp phần hình thành lớp người có tri thức, có năng lực, có đạo đức, những chủ thể trung tâm của mọi hoạt động văn hóa – xã hội. Từ đó, cộng đồng mới có đủ điều kiện để bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống, đồng thời tiếp thu tinh hoa nhân loại, tạo nên diện mạo mới cho đời sống văn hóa cơ sở.

Có thể khẳng định rằng, phong trào khuyến học, khuyến tài giữ vai trò hết sức quan trọng trong xây dựng đời sống văn hóa kiểu mẫu ở cơ sở. Nó không chỉ là hoạt động hỗ trợ học tập đơn thuần, mà còn là một phong trào xã hội rộng lớn, mang tính nhân văn sâu sắc, góp phần nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, gắn kết cộng đồng và hình thành nếp sống văn minh, tiến bộ. Trong giai đoạn mới, khi Nghệ An và cả nước đang hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, phong trào khuyến học, khuyến tài càng cần được phát huy mạnh mẽ, gắn với các phong trào thi đua yêu nước, đặc biệt là phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Đây chính là động lực quan trọng để xây dựng các thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu – nền tảng của một xã hội văn minh, giàu đẹp và nhân ái.

Trong thời gian qua, phong trào khuyến học, khuyến tài ở Nghệ An đã thực sự đi vào chiều sâu và lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng. Việc tất cả các địa phương tích cực tham gia phong trào đã chứng tỏ sự quan tâm, chỉ đạo quyết liệt của cấp ủy, chính quyền. Không chỉ dừng ở phạm vi cấp tỉnh, nhiều xã đã chủ động xây dựng phong trào khuyến học, khuến tài xuống tận chi hội, trường học, thể hiện tính linh hoạt, sáng tạo trong tổ chức. Quy mô các các phòng trào, các hoạt động được triển khai thực hiện rộng khắp, được người dân hưởng ứng tích cực. Đây là kết quả quan trọng, khẳng định sự đồng thuận xã hội, đồng thời tạo nền tảng vững chắc để tiếp tục xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu gắn với phát triển giáo dục bền vững.

Nghệ An tổ chức các lớp tập huấn triển khai Quyết định 387/QĐ-TTg và 677/QĐ-TTg về đẩy mạnh phong trào học tập suốt đời trong gia đình, dòng họ, cộng đồng, đơn vị giai đoạn 2021-2030 (đầu năm 2025)

– Một trong những kết quả nổi bật trong xây dựng phong trào khuyến học, khuyến tài ở Nghệ An thời gian qua là xây dựng các mô hình học tập ở cơ sở. Qua đó cho thấy, phong trào đã phát triển rộng khắp, lan tỏa từ gia đình, dòng họ, cộng đồng đến các đơn vị, cá nhân. Tỷ lệ tham gia cao, nhiều mô hình đạt mức hoàn thiện gần như tuyệt đối, phản ánh sự đồng thuận xã hội và truyền thống hiếu học của các địa phương. Qua từng năm, số lượng đăng ký đều tăng mạnh, chứng tỏ công tác tuyên truyền, vận động ngày càng hiệu quả, tạo được sức hút lớn đối với nhân dân. Mặc dù mô hình công dân học tập còn khiêm tốn hơn so với tập thể, nhưng sự gia tăng mạnh mẽ về số lượng cũng khẳng định chuyển biến tích cực trong nhận thức và hành động của mỗi người dân; khẳng định vị thế, góp phần quan trọng vào việc xây dựng xã hội học tập và xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu.

Kết quả xây dựng các mô hình học tập ở Nghệ An (2025)

Một trong những kết quả nổi bật trong phong trào khuyến học, khuyến tài ở Nghệ An nữa là phong trào “Tết Khuyến học”. Trong nhiều năm qua đã trở thành một hoạt động thường niên giàu ý nghĩa, thể hiện rõ truyền thống hiếu học và tinh thần tương thân, tương ái của người dân. Qua từng năm, quy mô huy động nguồn lực và số lượng học sinh, giáo viên được hỗ trợ ngày càng tăng, cho thấy phong trào không ngừng mở rộng và ngày càng bền vững. Năm 2025 là minh chứng điển hình, khi hàng chục tỷ đồng được đóng góp, hàng nghìn suất học bổng, phần thưởng được trao, tạo sức lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng. Điều này khẳng định phong trào không chỉ dừng lại ở việc hỗ trợ vật chất kịp thời, mà còn góp phần bồi đắp văn hóa học tập, cổ vũ tinh thần hiếu học, khuyến tài, đồng thời gắn kết cộng đồng trong quá trình xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu.

Ngoài ra, công tác xây dựng và phát triển Quỹ Khuyến học ở Nghệ An thời gian qua đạt nhiều kết quả tích cực, ngày càng khẳng định vai trò là điểm tựa cho phong trào khuyến học, khuyến tài. Nguồn lực huy động được duy trì ổn định và có xu hướng tăng qua từng năm, cho thấy sự quan tâm, đồng hành ngày càng lớn của các cấp, ngành, tổ chức và cá nhân đối với sự nghiệp giáo dục. Chỉ trong 6 tháng đầu năm 2025, hàng chục tỷ đồng đã được đóng góp và hàng vạn suất học bổng, phần thưởng được trao tới học sinh, giáo viên, minh chứng cho tính thiết thực và hiệu quả của Quỹ. Không chỉ hỗ trợ kịp thời về vật chất, hoạt động này còn mang giá trị tinh thần to lớn, khích lệ ý chí học tập, nuôi dưỡng tài năng, đồng thời lan tỏa văn hóa sẻ chia trong cộng đồng, góp phần bồi đắp nền tảng cho xã hội học tập và xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, phong trào khuyến học, khuyến tài ở Nghệ An vẫn còn bộc lộ một số hạn chế cần quan tâm khắc phục. Công tác tổ chức triển khai các chương trình, kế hoạch tuy được triển khai rộng khắp, nhưng chất lượng chưa đồng đều, một số nơi còn nặng tính hình thức, thiếu chiều sâu, dẫn đến việc tổ chức triển khai trong thực tiễn thật sự hiệu quả. Các mô hình học tập phát triển mạnh mẽ song vẫn có sự chênh lệch rõ rệt: tỷ lệ công dân học tập còn thấp so với tập thể, cho thấy nhận thức và sự tham gia tự giác của mỗi cá nhân chưa theo kịp tốc độ chung của phong trào. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến mục tiêu xây dựng xã hội học tập bền vững. Trong các hoạt động như “Tết Khuyến học”, mặc dù quy mô huy động nguồn lực ngày càng lớn, nhưng sự phân bổ và sử dụng kinh phí đôi khi chưa thật sự cân đối, một số vùng sâu, vùng khó khăn vẫn chưa được hỗ trợ kịp thời và đầy đủ. Quỹ Khuyến học toàn tỉnh được xây dựng khá vững, song chủ yếu dựa vào nguồn xã hội hóa; việc huy động ở cấp cơ sở còn hạn chế, dẫn đến tình trạng mất cân đối giữa nơi có điều kiện thuận lợi và những địa phương khó khăn. Ngoài ra, công tác giám sát, đánh giá hiệu quả sử dụng quỹ chưa thật sự chặt chẽ, khiến việc nhân rộng điển hình chưa đạt như mong đợi. Nhìn chung, những hạn chế này phản ánh yêu cầu cần có giải pháp đồng bộ hơn để phong trào khuyến học, khuyến tài phát triển toàn diện, góp phần thực sự bền vững cho mục tiêu xây dựng thôn, xóm, bản văn hóa kiểu mẫu.

ThS. Hoàng Đình Ngọc