Phát triển sản phẩm OCOP gắn với du lịch nông nghiệp trong xây dựng nông thôn mới ở các xã miền núi Nghệ An

Việc phát triển sản phẩm OCOP gắn với du lịch là hướng đi tất yếu nhằm khai thác lợi thế bản địa, nâng cao thu nhập và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội vùng miền núi. Ở các xã miền núi Nghệ An, nhiều sản phẩm đặc trưng như cam Quỳ Hợp, chè Thanh Chương, mật ong Nghĩa Đàn, thổ cẩm Quỳ Châu hay rượu men lá Quế Phong đã khẳng định giá trị văn hóa và kinh tế, tạo tiền đề thuận lợi để phát triển du lịch nông nghiệp. Kết quả khảo sát cho thấy sản phẩm OCOP của khu vực có chất lượng ngày càng được nâng cao, song mối liên kết với du lịch vẫn còn hạn chế, chủ yếu dừng ở mức tiêu thụ nhỏ lẻ và thiếu tính trải nghiệm. Để khắc phục, cần phát triển sản phẩm đặc trưng gắn với không gian du lịch, tăng cường liên kết giữa các chủ thể OCOP, doanh nghiệp lữ hành và cộng đồng dân cư, đồng thời đầu tư hạ tầng và đào tạo kỹ năng phục vụ du lịch. Việc tích hợp OCOP vào chuỗi giá trị du lịch nông nghiệp không chỉ góp phần tiêu thụ sản phẩm hiệu quả hơn mà còn tạo động lực phát triển kinh tế xanh, bảo tồn văn hóa bản địa và hướng tới xây dựng nông thôn mới bền vững ở miền Tây Nghệ An.

Sau khi thực hiện sáp nhập đơn vị hành chính, các xã miền núi Nghệ An có điều kiện thuận lợi hơn để quy hoạch và phát huy lợi thế theo vùng. Đây là khu vực có diện tích rộng, giàu tài nguyên thiên nhiên và đa dạng văn hóa dân tộc, trong đó chủ yếu là dân tộc Thái, Khơ Mú, Mông. Nhiều sản phẩm nông nghiệp đặc trưng đã được công nhận OCOP, có thể kể đến: cam Quỳ Hợp, chè xanh Thanh Chương, mật ong Nghĩa Đàn, gạo nếp nương Tương Dương, rượu men lá của đồng bào Thái, thổ cẩm Quỳ Châu, miến dong Tân Kỳ,… Đây là nguồn tài nguyên quý giá, không chỉ mang lại giá trị kinh tế, mà còn hàm chứa yếu tố văn hóa – bản sắc cần được bảo tồn và khai thác hiệu quả.

Phó Chủ tịch Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Lê Minh Hoan với gian hàng OCOP Nghệ An

Tính đến năm 2024, toàn vùng miền núi Nghệ An có 149 sản phẩm OCOP, trong đó nhóm thực phẩm chiếm tỷ trọng cao nhất (42,95%), tiếp đến là nhóm đồ uống (6,71%), thảo dược – sức khỏe (3,36%), dịch vụ du lịch (2,68%) và thủ công mỹ nghệ (1,34%) (UBND tỉnh Nghệ An, 2024). Nhiều sản phẩm đã tạo dựng thương hiệu đặc trưng và phản ánh bản sắc địa phương như cam Quỳ Hợp, chè Thanh Chương, mật ong Nghĩa Đàn, thổ cẩm Quỳ Châu, rượu men lá Quế Phong hay gạo nếp nương Tương Dương. Đây không chỉ là hàng hóa kinh tế mà còn là biểu trưng cho tri thức và văn hóa của cộng đồng cư dân miền núi.

Song song với đó, du lịch nông nghiệp và du lịch cộng đồng ở nhiều xã miền núi Nghệ An đang từng bước hình thành và mở rộng. Một số điểm đến tiêu biểu có thể kể đến như bản Nưa (xã Con Cuông) với du lịch cộng đồng của người Thái, xã Châu Tiến với nghề dệt thổ cẩm, xã Môn Sơn gắn với Vườn quốc gia Pù Mát, hay xã Tam Quang với ruộng bậc thang và nếp nương. Sự kết hợp giữa sản phẩm OCOP và hoạt động du lịch không chỉ tạo ra mô hình phát triển kinh tế mới, mà còn mở ra cơ hội lan tỏa giá trị văn hóa địa phương. Tuy nhiên, mối liên kết này hiện vẫn còn manh mún, thiếu định hướng chiến lược, chưa tạo thành chuỗi giá trị bền vững.

Chương trình OCOP tại các xã miền núi Nghệ An đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, thể hiện sự chuyển biến tích cực trong phát triển kinh tế nông thôn. Trước hết, chương trình đã góp phần quan trọng trong việc khơi dậy tiềm năng nội sinh của cộng đồng, thúc đẩy người dân phát huy lợi thế về điều kiện tự nhiên, sản vật địa phương và bản sắc văn hóa dân tộc. Nhiều sản phẩm đặc trưng
của vùng như nông sản, thảo dược, hàng thủ công truyền thống đã được nâng cao chất lượng, cải tiến mẫu mã và bước đầu khẳng định thương hiệu trên thị trường.
Một thành tựu nổi bật là ý thức của người dân và chính quyền địa phương về giá
trị của sản phẩm OCOP đã được nâng lên rõ rệt. Việc phát triển sản phẩm không chỉ hướng đến lợi ích kinh tế, mà còn gắn với việc bảo tồn tri thức bản địa, gìn giữ nghề truyền thống và khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc. Từ đó, OCOP trở thành công cụ quan trọng trong quá trình phát triển nông nghiệp theo hướng hàng hóa và xây dựng nông thôn mới nâng cao.

Bên cạnh đó, sự kết hợp giữa phát triển sản phẩm OCOP và du lịch nông nghiệp bước đầu đã hình thành tại một số địa phương có tiềm năng, mở ra hướng đi mới cho phát triển kinh tế nông thôn. Các điểm du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái gắn với làng nghề, sản phẩm đặc sản và trải nghiệm văn hóa đã thu hút sự quan tâm của du khách, đồng thời tạo thêm sinh kế cho người dân, đặc biệt là phụ nữ và đồng bào dân tộc thiểu số. Có thể khẳng định rằng OCOP không chỉ góp phần nâng cao thu nhập, mà còn trở thành cầu nối giữa phát triển kinh tế, bảo tồn văn hóa và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu bước đầu, quá trình phát triển sản phẩm OCOP gắn với du lịch nông nghiệp bền vững tại các xã miền núi Nghệ An vẫn còn nhiều hạn chế cần được khắc phục.

Từ thực tiễn phát triển còn thiếu tính liên kết giữa sản phẩm OCOP và hoạt động du lịch, việc đề xuất hệ thống giải pháp khả thi nhằm thúc đẩy mô hình “OCOP gắn với du lịch nông nghiệp trong xây dựng nông thôn” là yêu cầu cấp bách. Các giải pháp cần được xây dựng dựa trên đặc trưng của từng địa phương, từng nhóm sản phẩm chủ lực, bảo đảm tính thực tiễn, bền vững và khả năng nhân rộng trong toàn vùng miền Tây Nghệ An.

Trước hết, cần tập trung phát triển các sản phẩm OCOP có tiềm năng trở thành điểm nhấn du lịch đặc trưng. Tại xã Minh Hợp nơi tập trung vùng trồng cam lớn, sản phẩm cam nên được gắn với mô hình du lịch nông trại sinh thái, cho phép du khách tham quan, trải nghiệm thu hoạch, tìm hiểu quy trình canh tác và thưởng thức sản phẩm tại vườn. Mô hình “du lịch vườn cam kết hợp nghỉ dưỡng sinh thái” vừa giúp tiêu thụ sản phẩm tại chỗ, vừa quảng bá thương hiệu cam đặc sản của Nghệ An, đồng thời tạo thêm điểm đến hấp dẫn trong bản đồ du lịch nông nghiệp của khu vực. Tại các xã Hoa Quân, Bích Hào và Kim Bảng, sản phẩm chè có thể phát triển theo hướng “du lịch văn hóa chè”, gắn với hoạt động trải nghiệm hái chè, sao chè và thưởng trà. Cách làm này không chỉ nâng cao giá trị sản phẩm mà còn giúp du khách cảm nhận nét đẹp lao động, tinh thần gắn bó với đất và văn hóa ẩm thực truyền thống của người dân địa phương.

Ở xã Châu Tiến, nơi có nghề dệt thổ cẩm nổi tiếng của đồng bào Thái, cần ưu tiên phục hồi và phát triển làng nghề dệt truyền thống gắn với du lịch cộng đồng. Việc tổ chức không gian trình diễn nghề, hướng dẫn du khách trải nghiệm dệt vải, tìm hiểu ý nghĩa hoa văn và câu chuyện văn hóa trong từng tấm thổ cẩm sẽ giúp biến sản phẩm thủ công thành trải nghiệm du lịch độc đáo, mang giá trị nhân văn sâu sắc.

Tại các xã Môn Sơn và Yên Khê, sản phẩm mật ong rừng và rượu men lá có thể được khai thác trong mô hình du lịch sinh thái cộng đồng gắn với Vườn quốc gia Pù Mát. Hoạt động trải nghiệm nghề nuôi ong, nấu rượu và thưởng thức ẩm thực dân tộc Thái giữa không gian sinh thái tự nhiên sẽ tạo điểm nhấn đặc sắc cho du lịch nông nghiệp, đồng thời góp phần quảng bá sản phẩm OCOP bản địa ra thị trường rộng hơn.

Song song với việc phát triển sản phẩm đặc trưng, cần nâng cao năng lực cho các chủ thể OCOP và cộng đồng dân cư trong hoạt động du lịch. Việc đào tạo kỹ năng đón tiếp, thuyết minh văn hóa, tổ chức không gian trải nghiệm và giới thiệu sản phẩm là hết sức cần thiết. Chính quyền địa phương nên phối hợp với các cơ sở đào tạo và doanh nghiệp du lịch tổ chức các lớp tập huấn ngắn hạn cho người dân, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên – những lực lượng nòng cốt trong phát triển du lịch cộng đồng.

Một giải pháp quan trọng là tăng cường liên kết giữa các chủ thể OCOP, doanh nghiệp du lịch và cơ quan quản lý để hình thành chuỗi giá trị thống nhất. Sản phẩm OCOP cần được tích hợp vào các tour – tuyến du lịch như Con Cuông – Pù Mát – Minh Hợp hoặc Châu Tiến – Tam Quang – Nghĩa Đàn, với gian hàng OCOP và khu trải nghiệm tại mỗi điểm dừng chân, giúp du khách vừa tham quan, vừa tìm hiểu và tiêu thụ sản phẩm tại chỗ. Việc xây dựng bản đồ “Du lịch OCOP miền Tây Nghệ An” sẽ kết nối sản phẩm, điểm đến và cộng đồng, tạo chuỗi giá trị du lịch nông nghiệp liên vùng, góp phần lan tỏa thương hiệu và thúc đẩy phát triển bền vững. Bên cạnh đó, cần đầu tư đồng bộ hạ tầng và cơ sở vật chất phục vụ du lịch nông nghiệp theo hướng thân thiện với môi trường, phù hợp với điều kiện miền núi. Ở các xã Môn Sơn, Tam Quang và Châu Tiến, quy hoạch không gian du lịch cộng đồng nên gắn với cải tạo nhà ở truyền thống thành homestay, mở đường vào khu sản xuất và xây dựng khu trưng bày sản phẩm OCOP. Hạ tầng được đầu tư đúng hướng sẽ giúp các sản phẩm đặc trưng tiếp cận du khách thuận lợi hơn, đồng thời khuyến khích người dân mở rộng mô hình kinh doanh dịch vụ gắn với nông nghiệp.

Cuối cùng, chính quyền địa phương cần phát huy vai trò định hướng và hỗ trợ chính sách, đặc biệt trong tín dụng, xúc tiến thương mại và quảng bá thương hiệu. Việc hình thành quỹ hỗ trợ phát triển OCOP gắn với du lịch nông nghiệp, kết hợp tổ chức các sự kiện như “Tuần lễ du lịch OCOP Nghệ An” hay “Ngày hội sản phẩm đặc sản miền Tây”, sẽ tạo cơ hội lan tỏa thương hiệu và kết nối thị trường tiêu thụ. Phát triển OCOP cần được đặt trong mối quan hệ hài hòa giữa kinh tế, văn hóa và môi trường. Du lịch nông nghiệp chỉ bền vững khi gắn với bảo tồn cảnh quan, gìn giữ bản sắc dân tộc và đảm bảo sinh kế cho người dân. Mô hình phát triển hướng đến kinh tế xanh và du lịch có trách nhiệm, trong đó người dân là chủ thể, du khách là cầu nối, còn sản phẩm OCOP là phương tiện lan tỏa giá trị bản địa và khẳng định hình ảnh miền Tây Nghệ An năng động, bền vững và giàu bản sắc.

Phát triển sản phẩm OCOP gắn với du lịch nông nghiệp trong xây dựng nông thôn mới là hướng đi phù hợp với xu thế phát triển kinh tế nông thôn hiện nay, đồng thời mở ra cơ hội khai thác hiệu quả tiềm năng về nông nghiệp, văn hóa và cảnh quan sinh thái của khu vực miền núi. Chương trình OCOP không chỉ giúp đa dạng hóa sản phẩm và nâng cao thu nhập cho người dân, mà còn góp phần quảng bá hình ảnh, giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương và tạo nền tảng cho phát triển du lịch cộng đồng. Tuy nhiên, quá trình triển khai còn bộc lộ nhiều hạn chế như cơ cấu sản phẩm chưa thật sự đa dạng, mối liên kết giữa OCOP và du lịch còn lỏng lẻo, hoạt động trải nghiệm còn đơn giản, trong khi hạ tầng du lịch và năng lực của chủ thể OCOP chưa đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. Điều này đòi hỏi cần có sự định hướng rõ ràng, chính sách hỗ trợ đồng bộ và sự tham gia tích cực của cả chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư.

ThS. Hoàng Đình Ngọc