Phát triển kinh tế hộ gia đình và hợp tác xã ở thôn, bản – Nền tảng xây dựng thôn, bản văn hoá kiểu mẫu tại Nghệ An

Phát triển kinh tế hộ gia đình và Hợp tác xã ở nông thôn có vai trò quan trọng trọng việc xây dựng thôn, bản văn hoá kiểu mẫu. Hiện nay, tỉnh Nghệ An đã có những kết quả nhất định về phát triển kinh tế hộ gia đình và hợp tác xã, tạo nền tảng để xây dựng thôn, bản văn hoá kiểu mẫu. Tuy nhiên, vẫn còn một số hạn chế nhất đinh. Do đó, cần phải có những giải pháp phù hợp để phát triển kinh tế hộ gia đình và Hợp tác xã ở thôn bản trong thời gian tới để xây dựng nông thôn mới ngày càng phát triển.

Trong thực tiễn đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta luôn khẳng định vai trò đặc biệt quan trọng của nông nghiệp, nông dân, nông thôn đối với sự ổn định và phát triển bền vững của xã hội. Xây dựng nông thôn mới, tiến tới nông thôn mới nâng cao và nông thôn mới kiểu mẫu không chỉ là mục tiêu kinh tế mà còn là yêu cầu chính trị, văn hóa – xã hội, nhằm nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân, gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống. Trong đó, xây dựng thôn bản văn hoá kiểu mẫu là một nội dung trong chương trình này.

Trong bối cảnh đó, việc phát triển kinh tế hộ gia đình và kinh tế hợp tác xã (HTX) ở thôn, bản có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Đây chính là nền tảng trực tiếp góp phần tạo sinh kế bền vững, nâng cao thu nhập, củng cố khối đại đoàn kết, đồng thời xây dựng nếp sống văn minh, kỷ cương cộng đồng ở nông thôn. Nghệ An – một tỉnh có diện tích lớn thứ tư cả nước, dân số đông (đứng thứ 10 trong 34 tỉnh thành), với khoảng 70% dân số sống ở nông thôn – cần gắn với phát triển kinh tế hộ gia đình và hợp tác xã ở thôn bản, nhằm tạo nền tảng cho việc thực hiện xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu.

Những số liệu trên cho thấy số lượng hộ kinh doanh đã gia tăng mạnh mẽ, với mật độ hộ kinh doanh trên dân số vượt trội so với mô hình doanh nghiệp. Các hộ kinh doanh đang đóng vai trò quan trọng trong việc tạo việc làm cho người lao động, vượt xa so với các khu vực doanh nghiệp khác. Họ chính là tấm lưới an sinh xã hội quan trọng nhất. Ở Nghệ An, đa số hộ nông dân tham gia sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ nông thôn. Nhiều hộ đã chuyển sang kinh tế hàng hóa, ứng dụng khoa học kỹ thuật, liên kết với doanh nghiệp, HTX, hình thành chuỗi giá trị.

Hợp tác xã là mô hình kinh tế tập thể, có tư cách pháp nhân, hoạt động theo Luật HTX, với nguyên tắc tự nguyện, cùng có lợi. Sau khi Luật HTX 2012 và đặc biệt là Luật HTX 2023 được ban hành, khu vực HTX đã có những chuyển biến tích cực. HTX giúp khắc phục tình trạng sản xuất manh mún của hộ, tạo điều kiện hình thành vùng nguyên liệu tập trung, áp dụng công nghệ tiên tiến, xây dựng thương hiệu sản phẩm, kết nối thị trường. HTX còn góp phần nâng cao năng lực quản lý, huy động nguồn lực cộng đồng, tạo việc làm ổn định, từ đó cải thiện đời sống xã hội ở nông thôn.

Khi kinh tế hộ và HTX phát triển, thu nhập tăng, đời sống ổn định thì người dân có điều kiện tham gia xây dựng văn hóa, giữ gìn bản sắc, thực hiện quy ước cộng đồng. Sự phát triển sản xuất gắn với các phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “Xây dựng nông thôn mới”, giúp hình thành lối sống mới, cảnh quan môi trường sáng – xanh – sạch – đẹp. Gắn kết kinh tế và văn hóa, trong đó HTX, hộ gia đình tham gia xây dựng sản phẩm OCOP, du lịch cộng đồng, ẩm thực, thủ công mỹ nghệ,… vừa phát triển kinh tế, vừa quảng bá văn hóa địa phương.

Dây chuyền làm mạ khay của Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp Thọ Thành

Theo số liệu của Cục Thuế Nghệ An về quản lý hộ kinh doanh năm 2024, toàn tỉnh hiện có trên 50.000 hộ kinh doanh được lập bộ quản lý. Trong đó, khoảng 23.000 hộ thực hiện nghĩa vụ thuế theo phương thức khoán, hơn 800 hộ thực hiện kê khai và trên 27.000 hộ thuộc diện thu nhập thấp. Lực lượng hộ kinh doanh này giữ vai trò quan trọng khi vừa tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người lao động, vừa thúc đẩy sự phát triển của khu vực doanh nghiệp và tham gia tích cực vào chuỗi cung ứng hàng hóa không chỉ ở Nghệ An mà còn ở nhiều địa phương khác trong cả nước.

Kinh tế hộ gia đình ở Nghệ An đã có bước phát triển khá mạnh. Trong nông nghiệp, hàng chục nghìn hộ tham gia sản xuất, phần lớn còn quy mô nhỏ nhưng đang chuyển đổi mạnh mẽ từ tự cung tự cấp sang sản xuất hàng hóa. Nhiều hộ đã mạnh dạn, chủ động ứng dụng công nghệ cao, phát triển nông nghiệp hữu cơ, chuyển đổi cơ cấu cây trồng – vật nuôi phù hợp. Một bộ phận hộ khá, giàu tại nông thôn đã mở rộng sang các lĩnh vực dịch vụ, thương mại, du lịch cộng đồng, góp phần tạo việc làm và nâng cao chất lượng đời sống người dân. Tuy nhiên, nhìn chung kinh tế hộ vẫn còn tình trạng sản xuất manh mún, thiếu vốn, hạn chế về kỹ năng quản trị và gặp khó khăn trong tiếp cận thị trường.

Bên cạnh đó, kinh tế HTX của Nghệ An cũng đạt nhiều kết quả tích cực, theo Liên minh HTX Nghệ An, tính đến giữa năm 2025, toàn tỉnh có 912 HTX đang hoạt động, trong đó 61,4% hoạt động hiệu quả. Không chỉ tăng về số lượng, các HTX cũng nâng cao rõ rệt về chất lượng hoạt động, doanh thu bình quân đạt hơn 2,2 tỷ đồng/HTX/năm, thu nhập bình quân lao động đạt 59 triệu đồng/người/năm. Các HTX tập trung chủ yếu vào lĩnh vực nông – lâm – ngư nghiệp (690 HTX), còn lại hoạt động trong các ngành tín dụng, dịch vụ, tiểu thủ công nghiệp, lao động nông thôn tham gia HTX đạt 268.700 người. Có 91 HTX kiểu mới gắn chuỗi giá trị, 9 HTX mở cửa hàng nông sản sạch, 5 HTX đầu tư cơ sở hạ tầng. Tỉ lệ HTX hoạt động hiệu quả đạt 61,8%, có 278 HTX liên kết sản xuất kinh doanh theo chuỗi giá trị.

Toàn tỉnh có 743 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên, trong đó có 03 sản phẩm đạt hạng 5 sao, 45 sản phẩm đạt 4 sao, 695 sản phẩm đạt hạng 3 sao với 449 chủ thể tham gia chương trình, gồm cả doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ sản xuất kinh doanh (trong đó, chủ thể là các hợp tác xã, tổ hợp tác là 194 và hơn 65% số sản phẩm OCOP đã hoàn thiện bao bì, nhãn mác, truy xuất nguồn gốc và có đăng ký nhãn hiệu). Nhiều mô hình HTX tiêu biểu đã tạo được dấu ấn như: HTX Nông nghiệp dịch vụ tổng hợp Minh Hồng (Nam Đàn cũ), HTX sản xuất và kinh doanh cam Vinh, HTX thủy sản Quỳnh Lưu, HTX chè Hùng Sơn (Thanh Chương cũ)…

Kinh tế hộ gia đình và HTX đã góp phần quan trọng vào xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu ở Nghệ An. Nhờ phát triển sản xuất, nhiều thôn, bản đạt tiêu chí về “thu nhập”, “việc làm”, từ đó nâng cao đời sống vật chất và tinh thần, tạo nền tảng giảm nghèo bền vững. Nhiều thôn, bản trở thành điểm sáng văn hóa gắn với kinh tế phát triển như bản Thái Minh (huyện Nghĩa Đàn cũ), bản Hòa Sơn (huyện Anh Sơn cũ), làng Sen quê Bác (Nam Đàn cũ),… Bên cạnh việc phát triển kinh tế, các hộ và HTX còn tích cực đầu tư xây dựng hạ tầng, chỉnh trang cảnh quan, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Tuy nhiên, thực tiễn phát triển kinh tế hộ và HTX vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế. Kinh tế hộ phần lớn vẫn nhỏ lẻ, sản xuất phân tán, năng suất chưa cao. Một số HTX hoạt động còn mang tính hình thức, hiệu quả chưa bền vững, năng lực quản trị hạn chế. Liên kết giữa hộ gia đình – HTX – doanh nghiệp chưa chặt chẽ. Tình trạng lao động trẻ rời nông thôn làm giảm nguồn nhân lực kế cận, trong khi tác động của biến đổi khí hậu và thiên tai gây nhiều khó khăn cho sản xuất nông nghiệp.

Những vấn đề đặt ra hiện nay là: Làm thế nào để phát triển kinh tế hộ và HTX theo hướng bền vững, gắn với chuỗi giá trị và thị trường? Cần những cơ chế, chính sách gì để nâng cao năng lực quản trị HTX, hỗ trợ hộ gia đình mở rộng sản xuất hàng hóa? Giải pháp nào để phát triển kinh tế gắn liền với bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống? Và đặc biệt, làm sao khắc phục tình trạng “chạy theo thành tích” trong xây dựng nông thôn mới, bảo đảm thực chất và bền vững?

Thứ nhất, khuyến khích phát triển kinh tế hộ theo hướng sản xuất hàng hóa, áp dụng công nghệ cao: Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, kinh tế hộ ở Nghệ An cần được định hướng thoát khỏi mô hình sản xuất manh mún, tự cấp, tự túc, chuyển mạnh sang sản xuất hàng hóa có giá trị gia tăng cao. Để đạt được điều này, Nhà nước và chính quyền địa phương cần có chính sách hỗ trợ vốn, tín dụng ưu đãi, nhất là cho các hộ có phương án sản xuất khả thi, có khả năng mở rộng quy mô. Cùng với đó, các chương trình đào tạo, tập huấn về quản trị kinh tế hộ, kỹ năng tiếp cận thị trường, kỹ năng xây dựng thương hiệu,… phải được triển khai thường xuyên, nhất là đối với thanh niên và phụ nữ – lực lượng lao động chủ chốt ở nông thôn.

Bên cạnh đó, hướng dẫn các hộ sản xuất áp dụng quy trình nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ, sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP là giải pháp then chốt để nâng cao giá trị sản phẩm và mở rộng khả năng tiêu thụ. Kinh tế hộ cũng cần gắn với phát triển du lịch cộng đồng, các làng nghề truyền thống và dịch vụ văn hóa – du lịch, từ đó không chỉ tạo ra thu nhập mà còn góp phần quảng bá hình ảnh Nghệ An, giữ gìn bản sắc văn hóa thôn, bản.

Thứ hai, tiếp tục đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của các hợp tác xã: Luật Hợp tác xã năm 2023 mở ra cơ hội để các HTX ở Nghệ An đổi mới mô hình tổ chức và quản trị theo hướng dân chủ, minh bạch, hiệu quả. Để tận dụng cơ hội này, cần tập trung khuyến khích HTX tham gia liên kết chuỗi giá trị, hợp tác liên doanh với doanh nghiệp, ký kết hợp đồng bao tiêu sản phẩm nhằm bảo đảm đầu ra ổn định. Song song với đó, việc nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ quản lý HTX là nhiệm vụ quan trọng; có thể thực hiện bằng hình thức đào tạo chuyên sâu, trao đổi kinh nghiệm, học tập các mô hình HTX thành công ở trong và ngoài tỉnh.

Ngoài ra, tỉnh cần đầu tư hạ tầng thiết yếu phục vụ hoạt động HTX như hệ thống kho bãi, cơ sở chế biến, trung tâm logistics, từ đó giảm chi phí lưu thông hàng hóa và nâng cao sức cạnh tranh. Các HTX cần được khuyến khích tham gia mạnh mẽ vào chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP), gắn với xây dựng thương hiệu, phát triển thương mại điện tử và chuyển đổi số. Đây chính là hướng đi bền vững để HTX vừa phát triển kinh tế, vừa góp phần vào mục tiêu xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu.

Thứ ba, thực hiện đồng bộ các chính sách hỗ trợ từ Nhà nước và của tỉnh Nghệ An: Việc triển khai Nghị quyết số 20-NQ/TW về đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể cần tiếp tục được coi là định hướng chiến lược. Nghệ An cần cụ thể hóa các chính sách khuyến khích phát triển hộ sản xuất kinh doanh và HTX gắn với chương trình xây dựng nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu. Các chính sách hỗ trợ phải được thực hiện đồng bộ trên nhiều phương diện: hỗ trợ vốn, tín dụng ưu đãi; tạo điều kiện tiếp cận đất đai, hạ tầng sản xuất; chính sách miễn, giảm thuế cho hộ sản xuất và HTX hoạt động trong lĩnh vực ưu tiên; đồng thời lồng ghép các nguồn lực từ các chương trình mục tiêu quốc gia như giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới, phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Việc đồng bộ hóa chính sách sẽ tạo ra môi trường thuận lợi, khuyến khích hộ gia đình và HTX đầu tư lâu dài, góp phần hình thành những mô hình kinh tế – văn hóa đặc trưng ở thôn, bản.

Thứ tư, phát huy vai trò của hệ thống chính trị và cộng đồng: Sự lãnh đạo, chỉ đạo quyết liệt của cấp ủy, chính quyền cơ sở đóng vai trò then chốt trong việc gắn phát triển kinh tế hộ và HTX với xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu. Các tổ chức đoàn thể, đặc biệt là Mặt trận Tổ quốc, Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên cần tăng cường công tác tuyên truyền, vận động, khích lệ tinh thần tự lực, tự cường trong phát triển kinh tế gắn với xây dựng văn hóa cộng đồng. Đặc biệt, cần phát huy vai trò của già làng, trưởng bản, các chức sắc tôn giáo và người có uy tín trong cộng đồng dân tộc thiểu số. Đây là những “hạt nhân” có sức thuyết phục, có khả năng lan tỏa, động viên nhân dân thực hiện hiệu quả chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Thứ năm, gắn kết chặt chẽ giữa phát triển kinh tế và bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa: Một trong những yêu cầu quan trọng khi xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu là phát triển kinh tế phải gắn với bản sắc văn hóa truyền thống. Nghệ An có nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đặc sắc, trong đó có dân ca ví giặm, nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Thái, Khơ Mú, hay các lễ hội truyền thống. Do đó, việc phát triển các sản phẩm nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp cần gắn liền với ẩm thực, văn hóa lễ hội, du lịch cộng đồng.

Cần xây dựng cơ chế để lồng ghép các tiêu chí văn hóa trong đánh giá hiệu quả phát triển kinh tế hộ và HTX. Khuyến khích hộ gia đình, HTX tham gia các hoạt động bảo tồn và phát huy di sản văn hóa trong quá trình sản xuất – kinh doanh; vừa làm giàu cho gia đình, vừa giữ gìn nét đẹp truyền thống của cộng đồng.

Phát triển kinh tế hộ và HTX ở thôn, bản Nghệ An không chỉ đơn thuần là nhiệm vụ kinh tế, mà còn là nền tảng quan trọng để xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu – mô hình nông thôn mới giàu đẹp, văn minh, đậm đà bản sắc. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, chuyển đổi số mạnh mẽ và thách thức từ biến đổi khí hậu, càng cần coi trọng vai trò của hộ gia đình và HTX – những “tế bào kinh tế” của nông thôn, vừa tạo ra sinh kế, vừa củng cố gắn kết cộng đồng. Với sự quan tâm lãnh đạo của Đảng, chính sách hỗ trợ của Nhà nước, sự vào cuộc đồng bộ của cả hệ thống chính trị và tinh thần chủ động, sáng tạo của người dân, Nghệ An hoàn toàn có đủ điều kiện để phát huy tiềm năng, lợi thế, đưa kinh tế hộ gia đình và HTX phát triển mạnh mẽ.

ThS. Hoàng Đình Ngọc