Phát huy vai trò của hương ước, quy ước trong xây dựng thôn, bản ở Nghệ An trong giai đoạn hiện nay

Trong lịch sử nước ta, hương ước, quy ước là những “khế ước cộng đồng” được hình thành và phát triển qua nhiều thế hệ. Các bản hương ước, quy ước được cộng đồng dân cư ở thôn, xóm, làng, bản,… cùng nhau bàn bạc, xây dựng và tự giác thực hiện không chỉ là công cụ để bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống, mà còn là phương tiện hiệu quả để người dân tự quản lý, xây dựng đời sống văn hóa mới ngay tại chính cộng đồng của mình. Trong bối cảnh hiện nay, việc phát huy vai trò của hương ước, quy ước vẫn hết sức cần thiết và quan trọng, đặc biệt là trong phong trào xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu.

Hương ước, quy ước có vai trò quan trọng trong điều chỉnh các quan hệ xã hội ở cộng đồng dân cư: Hương ước, quy ước là một kênh trực tiếp để người dân thể hiện ý chí và nguyện vọng của mình, tham gia vào việc xây dựng các quy định chung; Hương ước, quy ước là nơi phản ánh và lưu giữ những giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc như tình làng nghĩa xóm, tôn sư trọng đạo, hiếu thảo với ông bà cha mẹ,… Thông qua các quy định cụ thể, hương ước, quy ước giúp bài trừ ngăn chặn các hủ tục, tập quán lạc hậu, thói quen xấu, đồng thời phát huy những nét đẹp văn hóa mới, nếp sống văn minh phù hợp với sự phát triển của xã hội. Nhiều hương ước, quy ước đã đưa vào các điều khoản cụ thể về việc giữ gìn vệ sinh môi trường, thực hành tiết kiệm trong việc cưới, việc tang,…; Hương ước, quy ước đã trở thành “cánh tay nối dài” của pháp luật, cung cấp một khung pháp lý nhỏ nhưng hiệu quả giúp người dân giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp nội bộ một cách hòa giải, trên tinh thần đoàn kết, không làm phức tạp hóa tình hình, góp phần duy trì trật tự xã hội, phòng chống tội phạm và các vi phạm pháp luật ngay từ cơ sở.

Hương ước góp phần xây dựng đời sống văn hóa ở bản Bộng xã Thành Bình Thọ (xã Thành Sơn, huyện Anh Sơn cũ)

Những năm qua, tỉnh Nghệ An luôn quan tâm đến việc xây dựng và phát huy hương ước, quy ước tại các cộng đồng dân cư gắn với các chương trình xây dựng đời sống văn hoá mới ở cơ sở, xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh. Kế hoạch số 758/KH-UBND ngày 01/11/2022 của Uỷ ban nhân dân tỉnh Nghệ An triển khai thực hiện chương trình toàn dân xây dựng đời sống văn hoá giai đoạn 2022-2026 xác định thông qua việc tổ chức thực hiện hương ước, quy ước nhằm xây dựng đời sống văn hóa vui tươi, an toàn ở địa bàn dân cư, đạt chuẩn thực chất về văn hóa; xây dựng nếp sống văn hóa tiến bộ, văn minh, nhất là trong việc cưới, việc tang và lễ hội, xóa bỏ các tập quán lạc hậu, không phù hợp,… Quyết định số 47/2024/QĐ-UBND ngày 05/11/2024 của UBND tỉnh Nghệ An quy định về tiêu chuẩn xét tặng danh hiệu “Gia đình văn hóa”, “Thôn, tổ dân phố văn hóa”. Trong đó, có tiêu chí rõ ràng yêu cầu các gia đình và cộng đồng phải thực hiện tốt hương ước, quy ước của cộng đồng và các quy định về nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, lễ hội.

Trên thực tế, ở Nghệ An những năm vừa qua, nhiều nơi hương ước, quy ước đã phát huy tác dụng rất tốt. Chẳng hạn, người dân Bản Hốc (đồng bào dân tộc Thái) xem rừng trong làng là “báu vật”, mối liên kết gắn bó từ đời này sang đời khác. Họ xây dựng hương ước truyền thống yêu cầu con cháu chung tay bảo vệ rừng, nghiêm cấm việc khai thác trái phép. Chính nhờ vậy, dù trước thời điểm Luật Lâm nghiệp chưa được thực thi nghiêm ngặt, cộng đồng vẫn duy trì, bảo vệ rừng tốt, giữ nguồn nước, ngăn sạt lở đất, chống thiên tai hiệu quả. Từ đầu những năm 1990, khi lâm tặc tấn công rừng, người dân Na Hang xã Mai Sơn, Tương Dương củ đã cùng nhau lập hương ước và thành lập “biệt đội” bảo vệ. Kết quả là nhiều cây đinh hương cổ thụ vẫn tồn tại đến ngày nay nhờ sự tự nguyện và kiên trì của cộng đồng. Tại một số làng của đồng bào Thổ ở Nghệ An đã xây dựng hương ước quy định rõ việc giữ gìn và phát huy điệu cồng chiêng. Nhờ đó, các câu lạc bộ cồng chiêng, múa hát, dệt võng gai được thành lập và duy trì, thu hút cả người cao tuổi lẫn thế hệ trẻ tham gia.

Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm, việc xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước tại các cộng đồng dân cư ở Nghệ An vẫn còn hạn chế, bất cập cần khắc phục sau đây: Một số bản hương ước, quy ước vẫn còn mang tính hình thức, nội dung sao chép từ nơi khác hoặc từ hương ước mẫu một cách máy móc, thiếu tính đặc thù và không sát với thực tế của địa phương; Một số quy định trong hương ước, quy ước đã cũ hoặc chưa được cập nhật kịp thời, không còn phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại. Cá biệt, có những bản hương ước còn chứa nội dung không đúng với quy định của pháp luật hoặc có những chế tài xử phạt nặng nề, chưa được sự đồng thuận cao; Việc thực hiện hương ước, quy ước còn phụ thuộc nhiều vào vai trò của cấp ủy, chính quyền địa phương và các tổ chức đoàn thể; Mặc dù đã có các văn bản pháp lý mới như Nghị định 61/2023/NĐ-CP nhưng việc rà soát, sửa đổi và bãi bỏ các hương ước, quy ước cũ không phù hợp vẫn còn gặp nhiều khó khăn, chưa thực hiện đồng bộ tại tất cả các địa phương.

Để hương ước, quy ước thực sự phát huy hiệu quả nhất là trong công cuộc xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu, theo chúng tôi cần thực hiện một số giải pháp đồng bộ như sau:

Thứ nhất, cần ban hành thống nhất và hướng dẫn các địa phương quy trình chuẩn về việc xây dựng hương ước, quy ước. Đảm tính dân chủ từ khâu lấy ý kiến, dự thảo cho đến khi được phê duyệt. Mọi sửa đổi, bổ sung đều phải được nhân dân bàn bạc, biểu quyết công khai. Bên cạnh đó, đảm bảo nội dung của hương ước, quy ước tuyệt đối không trái với Hiến pháp, luật và các văn bản Nhà nước. Tránh tình trạng “phép vua thua lệ làng” trở nên phổ biến. Ngoài ra, cần có cơ chế bảo đảm thực hiện phù hợp để từng bước biến hương ước, quy ước từ những văn bản mang chủ yếu mang tính khuyến khích, tự nguyện thực hiện thành một công cụ quản lý cộng đồng hiệu quả, có giá trị pháp lý cao hơn.

Thứ hai, đẩy mạnh phổ biến, tuyên truyền nâng cao nhận thức, tuyên truyền để người dân hiểu rõ hương ước, quy ước không phải là “lệnh cấm” mà là “cam kết” của cộng đồng để cùng nhau xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn. Sử dụng hệ thống loa truyền thanh, bảng tin, nhóm Zalo/Viber của thôn, xóm để phổ biến hương ước đến từng hộ. Khen thưởng tập thể, cá nhân thực hiện tốt; phê bình, nhắc nhở trường hợp vi phạm.

Thứ ba, thường xuyên rà soát, bổ sung các hương ước, quy ước để chúng không trái với quy định của pháp luật, đồng thời phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội hiện tại của địa phương. Định kỳ 3 – 5 năm, tổ chức lấy ý kiến nhân dân, cập nhật các quy định mới của pháp luật, đưa thêm nội dung phù hợp thực tiễn.

Thứ tư, tổ chức các lớp tập huấn cho cán bộ cơ sở và người có uy tín trong cộng đồng về kỹ năng soạn thảo, quản lý và thực thi hương ước, quy ước.

Thứ năm, cấp ủy, chính quyền địa phương và các tổ chức đoàn thể cần có trách nhiệm chỉ đạo, định hướng và hỗ trợ cộng đồng xây dựng, thực hiện hương ước, quy ước một cách nghiêm túc, hiệu quả. Chọn lọc và nhân rộng các mô hình hương ước, quy ước hoạt động hiệu quả để các địa phương khác học tập, noi theo.

Xuất phát từ thực tiễn ở các làng quê, ngày 16/8/2023 Chính phủ ban hành Nghị định số 61/2023/NĐ-CP về xây dựng và thực hiện hương ước, quy ước của cộng đồng dân cư. Các làng quê đã có cơ sở để hoàn thiện hương ước, quy ước không chỉ là yêu cầu quản lý xã hội ở cơ sở mà còn là động lực quan trọng xây dựng thôn, bản văn hoá kiểu mẫu ở Nghệ An. Với truyền thống đoàn kết, sáng tạo và tinh thần đổi mới, tin tưởng rằng nếu mỗi cộng đồng dân cư phát huy trí tuệ, trách nhiệm để xây dựng được những bản hương ước, quy ước vừa hợp pháp, vừa hợp lý hợp tình sẽ góp phần làm cho quê hương Nghệ An ngày càng trở nên giàu đẹp, văn minh.

ThS. Hoàng Đình Ngọc