Phát huy sức mạnh cộng đồng trong xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu ở Nghệ An

Trong tiến trình xây dựng và phát triển đất nước văn hóa luôn được Đảng và Nhà nước ta xác định là nền tảng tinh thần của xã hội vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy phát triển bền vững. Ở cấp cơ sở, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” cùng với Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới đã tạo ra những chuyển biến quan trọng trong đời sống cộng đồng. Nghệ An có diện tích 16.487 km xếp thứ 4, dân số 3.881.694 xếp thứ 13, nhiều đồng bào dân tộc sinh sống việc xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu không chỉ góp phần nâng cao đời sống tinh thần, gìn giữ bản sắc mà còn khơi dậy sức mạnh cộng đồng, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội.

Phát huy sức mạnh cộng đồng trong xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu vì thế là yêu cầu cấp thiết, đồng thời là giải pháp trọng yếu để bảo đảm tính bền vững, tự chủ của phong trào, góp phần hiện thực hóa mục tiêu đưa Nghệ An trở thành tỉnh phát triển khá trong cả nước.

Theo Ủy ban Mặt trận Tổ quốc tỉnh Nghệ An, trong 5 năm (2019-2024), nhân dân đã đóng góp hơn 2.810 tỷ đồng, hiến hơn 5 triệu m² đất, đóng góp hơn 5,5 triệu ngày công để xây dựng đường giao thông, kênh mương, nâng cấp thủy lợi, hệ thống đường điện và các công trình giao thông nông thôn, kênh mương, cải tạo nâng cấp hàng trăm công trình thủy lợi, xây dựng nâng cấp 1.174 Km đường điện. Những con số này cho thấy sức mạnh cộng đồng to lớn, thể hiện tinh thần trách nhiệm và ý thức làm chủ của nhân dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

Đặc biệt, đồng bào Công giáo hưởng ứng tích cực các phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh, sống tốt đời đẹp đạo”, hiến đất, tháo dỡ tường rào, đóng góp vật chất và ngày công để làm các công trình phúc lợi.

Linh mục Trần Xuân Mạnh, Chủ tịch Trung ương Ủy ban Đoàn kết Công giáo Việt Nam, trao tặng Kỷ niệm chương đến các cá nhân tại Đại hội Thi đua yêu nước biểu dương gương người tốt, việc tốt trong đồng bào Công giáo tỉnh Nghệ An lần thứ VI (giai đoạn 2020-2025)

Trong quá trình xây dựng nông thôn mới, nhiều địa phương đã phát huy vai trò tiên phong của đội ngũ cán bộ, đảng viên và những người có uy tín trong cộng đồng. Họ chính là những “hạt nhân” gương mẫu, trực tiếp tham gia, đồng thời vận động, thuyết phục nhân dân đồng thuận với chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước. Từ việc hiến đất, đóng góp ngày công lao động, đến chấp hành các quy ước, hương ước của thôn, bản, vai trò nêu gương của cán bộ, đảng viên đã tạo sức lan tỏa mạnh mẽ, củng cố niềm tin trong nhân dân. Bên cạnh đó, các mô hình tổ tự quản ở thôn, bản, tổ hòa giải, tổ an ninh cộng đồng ngày càng phát huy hiệu quả, trở thành thiết chế tự quản quan trọng của cộng đồng dân cư. Thông qua sự tham gia của các tổ này, nhiều mâu thuẫn trong đời sống thường nhật được giải quyết kịp thời ngay tại cơ sở, hạn chế tình trạng khiếu kiện vượt cấp, giữ gìn tình làng nghĩa xóm. Đồng thời, tổ an ninh cộng đồng góp phần đảm bảo trật tự, an toàn xã hội, tạo môi trường ổn định để phát triển kinh tế – xã hội và củng cố khối đại đoàn kết toàn dân.

Cán bộ, chiến sỹ Công an Nghệ An cùng nhân dân tham gia làm đường giao thông

Thực tiễn cho thấy, việc xây dựng và duy trì các mô hình tự quản, an ninh trật tự đã trở thành nét nổi bật trong đời sống cộng đồng dân cư ở Nghệ An. Toàn tỉnh đã có hơn 1.260 mô hình an ninh trật tự, 3.663 mô hình tự quản do cộng đồng tham gia; các mô hình khu dân cư an toàn, không có tội phạm, tệ nạn,… được chú trọng. Sự phát triển rộng khắp của các mô hình này phản ánh tính chủ động, tinh thần đoàn kết và ý thức trách nhiệm của người dân trong việc giữ gìn an ninh, trật tự tại cơ sở. Đáng chú ý, tại các xã biên giới, nơi trước đây từng tiềm ẩn nhiều yếu tố phức tạp, hiệu quả bước đầu đã thể hiện rõ. Ở các xã biên giới như Nậm Cắn – Kỳ Sơn (trước sáp nhập), qua tuyên truyền, vận động, người dân đã thay đổi nhận thức rõ rệt về phòng chống ma túy từ địa bàn “phức tạp” tới trở thành xã “sạch ma túy”. Đây là minh chứng cụ thể cho sự chuyển biến trong cộng đồng dân cư, cho thấy vai trò quan trọng của các mô hình tự quản trong việc gắn kết nhân dân, giữ gìn kỷ cương và trật tự xã hội ngay từ cơ sở.

Nhiều mô hình của Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh được phát huy có hiệu quả

Diện mạo nông thôn Nghệ An trong những năm gần đây có nhiều đổi thay rõ rệt, cho thấy sức mạnh to lớn từ sự đồng lòng, chung sức của nhân dân. Các tuyến đường liên thôn, liên xã được mở rộng, trải nhựa, bê tông hóa; hệ thống kênh mương, thủy lợi được kiên cố; nhiều công trình phúc lợi như nhà văn hóa, trường học, trạm y tế được xây dựng khang trang, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt và phát triển sản xuất. Đây là kết quả từ sự huy động và tham gia trực tiếp của cộng đồng với hàng triệu ngày công lao động, hàng triệu mét vuông đất và hàng nghìn tỷ đồng do người dân đóng góp. Chính tinh thần tự nguyện và ý thức trách nhiệm đó đã góp phần làm cho bộ mặt nông thôn thay đổi từng ngày, từ cảnh quan môi trường xanh – sạch – đẹp đến đời sống vật chất, tinh thần ngày càng nâng cao. Những tuyến đường hoa, hàng rào xanh, cổng làng văn hóa được hình thành, tạo không gian sống hài hòa, văn minh, gắn kết cộng đồng. Có thể khẳng định, chính “con đường chung sức dân” đã làm nên diện mạo mới cho nông thôn vừa phản ánh sự phát triển vừa khẳng định giá trị bền vững của phong trào xây dựng nông thôn mới. Cụ thể như Nghĩa Mai – huyện Nghĩa Đàn (trước sáp nhập) xã đặc biệt khó khăn đã huy động xi măng, vật liệu, nhân dân góp cát, sỏi để làm đường bê tông; đường làng ngõ xóm được bê tông, nhựa hóa, giúp cải thiện đi lại và đời sống dân sinh.

Bên cạnh đó còn có chênh lệch mức độ tham gia giữa các địa phương; chưa đồng bộ trong huy động nguồn lực chế độ chính sách; nhận thức và trách nhiệm cộng đồng còn cốt yếu dựa vào phong trào, lễ hội, biểu dương; hạn chế trong công tác tuyên truyền, thông tin, kỹ năng quản lý cộng đồng…

Để phát huy sức mạnh cộng đồng tiếp tục xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu bền vững, thực hiện thắng lợi công cuộc xây dựng nông thôn mới cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp:

Thứ nhất, nâng cao nhận thức và trách nhiệm cộng đồng là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu trong xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu. Muốn đạt được hiệu quả, công tác tuyên truyền cần được đổi mới về nội dung và hình thức, tránh sự dàn trải, khẩu hiệu chung chung mà phải hướng trực tiếp đến những lợi ích thiết thực gắn liền với đời sống của người dân. Khi người dân hiểu rõ rằng việc tham gia xây dựng thôn, bản văn hóa không chỉ là trách nhiệm chung mà còn đem lại lợi ích cụ thể như môi trường sống trong lành, cảnh quan sạch đẹp, đời sống tinh thần phong phú, tình làng nghĩa xóm gắn bó, an ninh trật tự ổn định, họ sẽ tích cực hưởng ứng và chủ động tham gia. Đặc biệt, việc cung cấp thông tin gần gũi, dễ hiểu, thông qua các hình thức như sinh hoạt cộng đồng, hội nghị thôn bản, hay phương tiện truyền thông cơ sở sẽ giúp nhân dân dễ tiếp cận, dễ thực hiện. Khi ý thức và trách nhiệm cộng đồng được nâng cao, phong trào xây dựng văn hóa sẽ có nền tảng vững chắc, tạo nên sự đồng thuận xã hội rộng rãi và sức mạnh bền bỉ để duy trì, phát triển lâu dài.

Thứ hai, phát huy vai trò hệ thống chính trị cơ sở và người có uy tín. Để phong trào xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu lan tỏa sâu rộng, cần đề cao vai trò tiên phong, gương mẫu của đội ngũ cán bộ, đảng viên ở cơ sở, đồng thời phát huy ảnh hưởng của già làng, trưởng bản… những người được cộng đồng tin tưởng và lắng nghe. Họ chính là “cầu nối” quan trọng trong việc vận động, thuyết phục nhân dân thực hiện hương ước, quy ước, giữ gìn nếp sống văn minh. Điều này cho thấy, khi hệ thống chính trị cơ sở và người có uy tín cùng vào cuộc, phong trào sẽ được củng cố bằng niềm tin và sức mạnh cộng đồng.

Thứ ba, huy động đa dạng nguồn lực. Để phong trào xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu phát triển bền vững, cần kết hợp hài hòa giữa ngân sách Nhà nước với các nguồn lực xã hội, trong đó có sự đóng góp của doanh nghiệp, con em xa quê, hội đồng hương, tổ chức xã hội, nghề nghiệp. Việc huy động nguồn lực phải dựa trên nguyên tắc “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng” nhằm bảo đảm tính công khai, minh bạch và củng cố niềm tin trong cộng đồng. Khi đa dạng hóa kênh huy động, cộng đồng không chỉ góp sức người, sức của mà còn chủ động tham gia giám sát, tạo nền tảng bền vững cho phong trào.

Thứ tư, gắn xây dựng văn hóa với phát triển kinh tế – xã hội là một yêu cầu tất yếu, bởi văn hóa chỉ thực sự bền vững khi gắn liền với đời sống hằng ngày và lợi ích thiết thực của người dân. Việc xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu không chỉ dừng lại ở các hoạt động lễ hội, giữ gìn thuần phong mỹ tục hay tạo dựng cảnh quan môi trường, mà còn phải gắn với nhiệm vụ phát triển sinh kế, nâng cao thu nhập, cải thiện điều kiện sống. Thực tế tại nhiều địa phương cho thấy, nơi nào kết hợp hài hòa giữa phát triển văn hóa và kinh tế, nơi đó phong trào văn hóa cộng đồng có sức sống mạnh mẽ và lâu bền hơn. Văn hóa là nền tảng tinh thần, còn kinh tế là động lực vật chất; hai yếu tố này khi song hành sẽ bổ trợ cho nhau, tạo ra sự phát triển toàn diện. Do đó, trong tiến trình xây dựng nông thôn mới nâng cao, việc phát huy giá trị văn hóa cộng đồng phải gắn liền với khai thác tiềm năng kinh tế, phát triển sản xuất, du lịch, dịch vụ, qua đó vừa bảo tồn được bản sắc, vừa tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội một cách bền vững.

Thứ năm, nâng cao chất lượng thiết chế văn hóa là yếu tố then chốt để phong trào xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu đạt hiệu quả thực chất. Việc xây dựng nhà văn hóa, sân thể thao, thư viện cộng đồng mới chỉ tạo nên nền tảng vật chất, nhưng nếu thiếu các hoạt động thường xuyên, phong phú và sáng tạo thì những thiết chế đó sẽ khó phát huy hết giá trị. Chính vì vậy, cần chú trọng tổ chức đa dạng các hoạt động gắn với nhu cầu và sở thích của người dân, từ sinh hoạt văn nghệ, giao lưu thể thao, đọc sách, học tập kỹ năng sống cho đến bảo tồn và truyền dạy nghề truyền thống. Thực tiễn cho thấy, các mô hình câu lạc bộ văn nghệ dân gian, đội thể thao phong trào, không gian đọc sách cộng đồng, lớp học nghề thủ công đã góp phần làm phong phú đời sống tinh thần, gắn kết các thế hệ, đồng thời khơi dậy niềm tự hào, tinh thần sáng tạo trong cộng đồng. Khi thiết chế văn hóa được khai thác hiệu quả, chúng không chỉ là nơi sinh hoạt, giải trí, mà còn trở thành trung tâm kết nối tri thức, gìn giữ bản sắc, bồi đắp giá trị tinh thần, qua đó nâng cao chất lượng đời sống văn hóa cơ sở một cách bền vững.

Thứ sáu, nhân rộng mô hình tốt và tăng cường kiểm tra, đánh giá. Để phong trào xây dựng thôn, bản văn hóa kiểu mẫu đi vào chiều sâu, cần có cơ chế khen thưởng, biểu dương kịp thời đối với tập thể, cá nhân tiêu biểu, đồng thời thường xuyên kiểm tra, đánh giá, điều chỉnh tiêu chí phù hợp đặc thù từng vùng miền, tránh tình trạng chạy theo thành tích. “Bản không có tệ nạn xã hội”, “Xóm sáng – xanh – sạch – đẹp”, “Làng nghề gắn với du lịch cộng đồng”, góp phần tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực. Việc nhân rộng điển hình gắn với kiểm tra, giám sát thực chất chính là động lực duy trì tính bền vững của phong trào.

Phát huy sức mạnh cộng đồng trong xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu ở Nghệ An là nhiệm vụ vừa cấp bách vừa mang tính chiến lược lâu dài. Thực tiễn phong trào những năm gần đây đã chứng minh: nơi nào cộng đồng đoàn kết, đồng lòng, nơi đó phong trào phát triển bền vững, đem lại những giá trị thiết thực cho nhân dân.

Để đạt mục tiêu cao hơn, cần tiếp tục khơi dậy nội lực, phát huy vai trò chủ thể của nhân dân, đồng thời Nhà nước giữ vai trò định hướng, ban hành cơ chế, chính sách hỗ trợ kịp thời và phù hợp từng địa phương. Đây chính là con đường để xây dựng đời sống văn hóa cơ sở vững mạnh, gắn phát triển văn hóa với kinh tế – xã hội, góp phần đưa Nghệ An phát triển toàn diện, bền vững và đậm đà bản sắc.

ThS. Hoàng Đình Ngọc