Kinh tế tuần hoàn – Động lực mới cho xây dựng nông thôn mới bền vững

Kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu hướng tất yếu trong phát triển nông nghiệp bền vững. Với cách tiếp cận “tái tạo – khép kín – bền vững”, mô hình này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả sản xuất, bảo vệ môi trường mà còn trực tiếp góp phần thực hiện các tiêu chí xây dựng nông thôn mới, hướng tới nông thôn xanh, sạch, đáng sống.

Từ sản xuất truyền thống đến mô hình tuần hoàn

Trong nhiều năm, nông nghiệp Việt Nam nói chung và Nghệ An nói riêng chủ yếu vận hành theo mô hình “tuyến tính”: Khai thác tài nguyên – sản xuất – tiêu dùng – thải bỏ. Cách tiếp cận này tuy mang lại tăng trưởng trong giai đoạn đầu, nhưng dần bộc lộ nhiều hạn chế: lãng phí tài nguyên, ô nhiễm môi trường, hiệu quả sử dụng đầu vào thấp và dễ tổn thương trước biến đổi khí hậu.

Trong bối cảnh đó, kinh tế tuần hoàn (KTTH) ra đời như một phương thức phát triển mới của nông nghiệp và được xem là hướng đi tất yếu của nền nông nghiệp hiện đại. KTTH trong nông nghiệp không chỉ dừng ở việc tái chế chất thải hay tiết kiệm tài nguyên, mà còn là một phương thức sản xuất mới, dựa trên nguyên lý “tái tạo – khép kín – bền vững”, giúp mọi sản phẩm, vật chất và năng lượng được quay vòng, hạn chế tối đa phát thải ra môi trường.

Tại Nghệ An, cùng với phát triển kinh tế trang trại, nhiều mô hình nông nghiệp tuần hoàn đã được hình thành: chăn nuôi gắn với xử lý chất thải biogas; mô hình VAC (vườn – ao – chuồng); mô hình sản xuất hữu cơ, tái sử dụng phụ phẩm trồng trọt, chế biến; hay các mô hình trồng trọt kết hợp thủy sản, lâm nghiệp theo hướng sinh thái. Đây chính là những “hạt nhân xanh” lan tỏa tinh thần đổi mới trong xây dựng nông thôn mới bền vững.

(Ảnh: Nhà máy xử lý chất thải, phụ phẩm trong quá trình chăn nuôi của Tập đoàn TH)

Phân bón hữu cơ là thành phẩm của quá trình xử lý chất thải, chủ yếu được quay trở lại đồng ruộng của TH,cung cấp cho các hộ dân trồng ngô và cũng số ít được bán ra thị trường.

Lợi ích đa chiều của kinh tế tuần hoàn đối với xây dựng nông thôn mới

Trước hết, KTTH giúp tăng giá trị và hiệu quả sử dụng tài nguyên. Thay vì bỏ đi, chất thải trong chăn nuôi, trồng trọt được tái sử dụng thành phân bón hữu cơ, nguyên liệu sản xuất khí sinh học, thức ăn chăn nuôi hoặc chế phẩm sinh học. Điều này không chỉ giảm chi phí sản xuất, mà còn cải thiện độ phì nhiêu của đất, nâng cao năng suất, chất lượng nông sản.

Thứ hai, KTTH góp phần bảo vệ môi trường nông thôn, giảm thiểu ô nhiễm đất, nước, không khí – những vấn đề vốn nổi cộm trong quá trình công nghiệp hóa nông nghiệp. Các mô hình như sản xuất nông nghiệp hữu cơ, xử lý nước thải bằng vi sinh, trồng cây chắn gió, cây phủ xanh đồi trọc… giúp giữ gìn cảnh quan sinh thái, bảo vệ sức khỏe cộng đồng, nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân.

Thứ ba, KTTH tạo việc làm, nâng cao thu nhập và năng lực cộng đồng nông thôn. Việc hình thành các chuỗi giá trị “xanh” mở ra cơ hội cho hợp tác xã, doanh nghiệp và hộ nông dân tham gia vào quá trình sản xuất – chế biến – tiêu thụ khép kín. Mỗi phụ phẩm, phế thải trở thành một nguồn lợi kinh tế mới. Nhiều hợp tác xã nông nghiệp ở Nghệ An đã tận dụng rơm rạ làm nấm, sử dụng bã mía, bã sắn để sản xuất phân hữu cơ hoặc năng lượng sinh học, góp phần gia tăng giá trị sản phẩm và thu nhập.

Gắn kết chặt chẽ KTTH với chương trình xây dựng nông thôn mới

Kinh tế tuần hoàn không chỉ là một hướng sản xuất, mà còn là công cụ thực hiện hiệu quả chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) – đặc biệt trong giai đoạn hướng tới NTM hiện đại. Các mô hình sản xuất tuần hoàn đang trực tiếp góp phần hoàn thành nhiều nhóm tiêu chí NTM, cụ thể:

Tiêu chí môi trường và an toàn thực phẩm: Nhờ xử lý, tái chế chất thải, nước thải trong sản xuất nông nghiệp, các xã nông thôn hạn chế được ô nhiễm, cảnh quan xanh – sạch – đẹp hơn. Nhiều mô hình biogas, sản xuất hữu cơ giúp đạt chuẩn “xanh hóa nông thôn” mà vẫn tạo đà phát triển kinh tế ổn định.

Tiêu chí thu nhập và tổ chức sản xuất: Các chuỗi sản xuất tuần hoàn tạo việc làm ổn định, tăng thu nhập, góp phần nâng cao đời sống vật chất cho người dân. Khi phế phụ phẩm được tái chế tại chỗ, chi phí xử lý giảm, nguồn năng lượng tái tạo (như khí sinh học, phân hữu cơ) được sử dụng ngay trong địa phương, giúp tiết kiệm chi phí đầu vào cho sản xuất, từ đó nâng cao hiệu quả sản xuất.

Tiêu chí văn hóa – xã hội: KTTH thúc đẩy lối sống xanh, tiêu dùng bền vững, tạo ý thức cộng đồng về bảo vệ môi trường, gìn giữ bản sắc nông thôn trong phát triển hiện đại.

Như vậy, KTTH vừa là nội dung, vừa là phương tiện để hoàn thiện, nâng cao chất lượng các tiêu chí nông thôn mới, đưa các địa phương tiến gần hơn tới mục tiêu phát triển nông thôn “xanh – sinh thái – thông minh”.

Nghệ An sở hữu tiềm năng to lớn để phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp

Nghệ An là tỉnh có nhiều lợi thế so sánh trong phát triển nông nghiệp, với tổng diện tích đất nông nghiệp hơn 1,4 triệu ha, cùng điều kiện tự nhiên đa dạng, bao gồm đồng bằng, trung du và miền núi, tạo nên hệ sinh thái nông nghiệp phong phú và bền vững. Đây là nền tảng quan trọng để phát triển sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp quy mô lớn, tập trung, gắn với ứng dụng khoa học – công nghệ.

Bên cạnh đó, nguồn phụ phẩm dồi dào từ trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp và thủy sản là điều kiện thuận lợi để Nghệ An phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, hướng tới tận dụng tối đa tài nguyên, giảm phát thải, tái sử dụng chất thải trong sản xuất, hình thành chuỗi sản xuất khép kín, nâng cao giá trị gia tăng và bảo vệ môi trường sinh thái.

Những năm gần đây, tỉnh Nghệ An đã có bước chuyển mạnh mẽ trong phát triển KTTH gắn với cơ cấu lại ngành nông nghiệp. Từ mô hình hộ nhỏ lẻ đến doanh nghiệp quy mô lớn, KTTH đang lan tỏa sâu rộng trong toàn ngành, tạo động lực thúc đẩy sản xuất xanh, nâng cao thu nhập và cải thiện môi trường nông thôn.

Hiện nay, trên địa bàn tỉnh đã hình thành hàng trăm mô hình nông nghiệp tuần hoàn, tiêu biểu như Vườn – Ao – Chuồng (VAC) và các biến thể VACB, VACR, VAC + trùn quế, giúp tận dụng tối đa phụ phẩm, giảm phát thải khí nhà kính và cải thiện độ phì nhiêu của đất. Các mô hình lúa – cá, lúa – nấm – cây ăn quả, sản xuất phân hữu cơ từ chất thải nông nghiệp, hay chăn nuôi an toàn sinh học 4F (Farm – Food – Feed – Fertilizer) đang được nhân rộng ở nhiều địa phương.

Đặc biệt, các trang trại chăn nuôi quy mô lớn như TH, Vinamilk, Masan, CP, Thành Đô, Japfa… đã đầu tư hệ thống xử lý chất thải tuần hoàn, tái sử dụng gần như 100% nước thải sau xử lý, tận dụng chất thải chăn nuôi làm phân bón hữu cơ hoặc năng lượng sinh học. Đến nay, gần 80% số trang trại chăn nuôi của tỉnh đã áp dụng biện pháp xử lý chất thải, góp phần giảm thiểu ô nhiễm và tiết kiệm chi phí sản xuất.

Trang trại bò sữa Vinamilk Nghệ An là trang trại đầu tiên nhận chứng nhận về trung hòa Carbon (PAS2060:2014)

Trong lĩnh vực lâm nghiệp, Nghệ An tập trung phát triển rừng gỗ lớn, rừng có chứng chỉ FSC; diện tích rừng trồng gỗ lớn đến nay ước đạt gần 32.000 ha (chiếm gần 20% diện tích rừng trồng của tỉnh), diện tích rừng được cấp chứng chỉ quản lý rừng bền vững khoảng 36.000 ha, tỷ lệ che phủ rừng toàn tỉnh đến nay đạt 59,01%, vượt mục tiêu Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XIX.

Ở lĩnh vực thủy sản, mô hình nuôi tôm thẻ chân trắng tuần hoàn ba giai đoạn tại Quỳnh Lưu và Diễn Châu được đánh giá là bước tiến đột phá, giúp tiết kiệm nước, rút ngắn thời gian xử lý ao nuôi và giảm chi phí sản xuất, đồng thời hạn chế ô nhiễm môi trường nước ven biển.

Bên cạnh đó, hằng năm Sở Nông nghiệp và Môi trường Nghệ An phê duyệt hàng chục mô hình khuyến nông và nhiệm vụ khoa học – công nghệ tập trung vào phát triển KTTH, sản xuất hữu cơ, VietGAP, GlobalGAP và tái sử dụng phụ phẩm nông nghiệp. Các mô hình được lựa chọn đều hướng tới mục tiêu vừa hiệu quả kinh tế, vừa thân thiện với môi trường.

Mô hình Vườn – Ao – Chuồng (VAC) là một mô hình KTTH phổ biến ở các trang trại, đạt hiệu quả cao và được bà con ưa chuộng

Giải pháp thúc đẩy kinh tế tuần hoàn gắn với nông thôn mới

Để KTTH thực sự trở thành động lực bền vững cho chương trình xây dựng nông thôn mới, cần triển khai đồng bộ, nhất quán nhiều giải pháp từ chính sách, công nghệ đến con người.

Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển KTTH.

Cần cụ thể hóa các định hướng lớn của Đảng và Nhà nước, đặc biệt là Nghị quyết số 19-NQ/TW về nông nghiệp, nông dân, nông thôn và Quyết định số 687/QĐ-TTg phê duyệt Đề án phát triển kinh tế tuần hoàn. Các địa phương cần lồng ghép mục tiêu, tiêu chí KTTH vào Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2026 – 2030, đồng thời ban hành các cơ chế ưu đãi, chính sách khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã, trang trại tham gia mô hình sản xuất tuần hoàn.

Thứ hai, thúc đẩy khoa học – công nghệ và chuyển đổi số trong nông nghiệp.

Đây là nền tảng để KTTH phát huy hiệu quả. Cần hỗ trợ nghiên cứu và ứng dụng các công nghệ xử lý, tái chế chất thải, tiết kiệm năng lượng, sử dụng năng lượng tái tạo, đồng thời đẩy mạnh chuyển đổi số trong sản xuất, truy xuất nguồn gốc, quản lý chuỗi giá trị và tiêu thụ nông sản xanh qua các nền tảng thương mại điện tử.

Thứ ba, xây dựng và nhân rộng các mô hình điểm.

Lựa chọn các hợp tác xã, doanh nghiệp và trang trại tiên phong làm hạt nhân để triển khai mô hình KTTH theo chuỗi giá trị. Các mô hình cần được kết hợp với chương trình OCOP, du lịch sinh thái và phát triển làng nghề, vừa tạo sinh kế, vừa lan tỏa tư duy sản xuất xanh trong cộng đồng nông thôn.

Thứ tư, đẩy mạnh đào tạo, truyền thông và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Cần tổ chức các hoạt động tập huấn, tư vấn, truyền thông trực quan giúp nông dân, hợp tác xã hiểu rõ lợi ích KTTH, từ đó hình thành thói quen sản xuất – tiêu dùng xanh. Song song, khuyến khích tinh thần sáng tạo và khởi nghiệp nông nghiệp tuần hoàn, tạo động lực cho lớp trẻ tham gia phát triển nông nghiệp bền vững tại địa phương.

Hướng tới nông thôn xanh – nông dân thịnh vượng

Kinh tế tuần hoàn không chỉ là một mô hình sản xuất, mà là một triết lý phát triển mới – nơi tài nguyên được tái sinh, môi trường được bảo vệ và con người sống hài hòa với thiên nhiên. Mở ra một triết lý phát triển mới cho nông thôn Việt Nam: Khai thác nhưng không hủy hoại, phát triển nhưng không đánh đổi.

Tại Đại hội XIII (năm 2021), Đảng ta xác định: “kinh tế số, kinh tế tuần hoàn, tăng trưởng xanh đang là mô hình phát triển được nhiều quốc gia lựa chọn” và mục tiêu phát triển giai đoạn 2021-2030, Việt Nam cần: “xây dựng nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường”. Do vậy, Nghệ An cần chủ động thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn trong nông nghiệp, tận dụng lợi thế tài nguyên và nguồn phụ phẩm sẵn có, gắn với chuyển đổi xanh và phát triển bền vững, qua đó góp phần nâng cao thu nhập cho người dân và xây dựng nông thôn mới theo hướng hiện đại, thân thiện với môi trường./.

Nguồn: Nguyễn Cường (Chi cục KTHT&PTNT)