Hướng đi mới cho nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Khmer An Giang

Say mê truyền nghề

Là người cao niên nhất và cũng là nghệ nhân có tay nghề cao nhất ở làng nghề dệt thổ cẩm Khmer, bà Neàng Samon cho biết, nghề dệt thổ cẩm nơi đây có từ lâu đời và theo tập quán thế hệ trước truyền dạy cho thế hệ sau. Hiện nay, tại ấp Srây Skôth, xã Văn Giáo có nhiều gia đình đã trên 3 thế hệ gắn bó với nghề dệt thổ cẩm truyền thống này.

Theo nghệ nhân Neàng Samon, thiết kế hoa văn trên vải dệt của người Khmer thường mang ý nghĩa văn hóa, tín ngưỡng và cuộc sống hằng ngày, người thợ dệt sẽ phác thảo hoa văn trên giấy hoặc trực tiếp trên khung dệt. Có nhiều kỹ thuật dệt khác nhau như dệt trơn, dệt đan, dệt thắt hoa, mỗi kỹ thuật tạo ra những loại vải với hoa văn và đặc tính khác nhau theo mẫu đã thiết kế. Điều này đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ và kiên nhẫn. “Ngày trước mỗi gia đình trong phum, sóc vùng này đều có khung cửi dành cho phụ nữ dệt vải, may quần áo, khăn, xà-rông… Đa phần thiếu nữ Khmer đều biết dệt trước khi lấy chồng. Các cô gái tự dệt những khúc lụa đẹp để may trang phục cho ngày cưới của mình”- nghệ nhân Neàng Samon chia sẻ.

Cũng giống như nhiều phụ nữ Khmer ở ấp Srây Skôth, lên 10 tuổi, chị Neáng Chanh Ty đã được mẹ truyền dạy nghề dệt thổ cẩm và biết dệt thành thạo khi ở độ tuổi trăng tròn. Theo chị Neáng Chanh Ty, từ nhỏ chị đã biết bà ngoại truyền nghề cho mẹ. Sau đó, chị cũng được mẹ hướng dẫn học nghề thành thạo, để rồi lại tiếp tục hướng dẫn cho con gái. Để phát huy nghề truyền thống của gia đình, chị đã phát triển nghề này rộng ra, bằng việc đa dạng sản phẩm, kết hợp với phát triển du lịch đưa khách tham quan đến đây trải nghiệm nghề dệt thổ cẩm truyền thống của dân tộc mình.

Là chủ cơ sở quy mô, đồng thời cũng là người truyền nghề cho nhiều lao động nữ tại địa phương, chị Neáng Chanh Ty cho biết, ngày trước, để dệt thổ cẩm, người dân phải trồng dâu, nuôi tằm, xe tơ… Tuy nhiên, hiện nay, các công đoạn của dệt đã thay đổi một phần, do xu hướng xã hội phát triển, cũng như đáp ứng nhu cầu của thị trường, người dân không còn nuôi tằm lấy tơ, mà nhập từ các địa phương khác, về nhưng nguồn nguyên liệu này vẫn đảm bảo thổ sản phẩm thổ cẩm Khmer Văn Giáo thành phẩm có độ mềm, mịn, mát mẻ và sắc óng đẹp mắt.

Theo chị Neáng Chanh Ty, thông thường, một thợ giỏi cũng phải mất 5 – 7 ngày mới xong 1 sản phẩm. Trung bình, mỗi thợ dệt thu được từ 3 – 5 triệu đồng/tháng, tùy theo trình độ người thợ, sản phẩm hoa văn phức tạp hay giản đơn. Mức thu nhập này cơ bản giúp tăng thêm nguồn thu gia đình.

Mừng vì những tín hiệu ngày càng khởi sắc của nghề dệt thổ cẩm của bà con Khmer ở xã Văn Giáo, nhưng chị Neáng Chanh Ty cũng phải thừa nhận rằng, các sản phẩm của làng nghề chưa đáp ứng được nhu cầu ngày càng đa dạng của thị trường. Hơn nữa, việc tiếp cận thị trường của các cơ sở dệt trong làng nghề cũng chưa thực năng động, hầu hết là giao cho các mối quen hoặc đại diện hợp tác xã,… Việc tiếp cận các loại hình thương mại điện tử, bán hàng online… còn ít được quan tâm. Các sở sở dệt kinh doanh theo kiểu “có gì bán nấy” dẫn đến sự phát triển của làng nghề có phần bị chững lại,…

Hồi sinh làng nghề

Sản phẩm dệt thổ cẩm của người Khmer ở xã Văn Giáo chủ yếu làm thủ công nên rất dễ nhận biết với các họa tiết, hoa văn cầu kỳ, tinh xảo, chứa đựng giá trị tín ngưỡng, văn hóa lâu đời từ hình ảnh ngôi chùa, hoa, lá hoặc hình tượng Đức phật,… Mỗi sản phẩm thổ cẩm Khmer đều mang nét văn hóa truyền thống đặc trưng, không máy móc nào có thể thay thế được dù chỉ là những công đoạn nhỏ nhất.

Nét độc đáo về kỹ thuật nhuộm của làng nghề thổ cẩm Văn Giáo là dùng các loại thuốc nhuộm được chiết xuất từ các loại cây, củ, quả tự nhiên có sẵn trong vùng. Mỗi loại cây sẽ cho ra một màu sắc khác nhau, tạo nên bảng màu đa dạng cho sản phẩm cuối cùng.Tuy nhiên, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, có thời điểm nghề dệt thổ cẩm tưởng chừng bị mai một. Các sản phẩm dệt máy công nghiệp vừa nhanh, giá thành rẻ được người dân ưa chuộng khiến nghề dệt thủ công bị cạnh tranh khốc liệt,…

Chị Neáng Chanh Đa Ty, Giám đốc Hợp tác xã dệt thổ cẩm Văn Giáo cho biết, cột mốc đánh dấu cho sự “hồi sinh” của làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống ở địa phương là vào năm 1998, từ sự hỗ trợ của Tổ chức CARE (Australia), Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh An Giang đã triển khai dự án “Khôi phục làng nghề dệt thổ cẩm Khmer Văn Giáo”. Năm 2002, địa phương đã tiến hành thành lập “Hợp tác xã dệt thổ cẩm Khmer Văn Giáo”, với sự tham gia của 71 hộ dân, 126 xã viên.

Hiện nay, Hợp tác xã có 63 thành viên, trong đó có 2 nghệ nhân, 2 thợ giỏi. Đây là những “hạt nhân” để chúng tôi duy trì, phát triển nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Khmer tại địa phương.Năm 2006, sản phẩm “Lụa thổ cẩm Văn Giáo” đã được Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cấp bảo hộ nhãn hiệu tập thể. Một năm sau đó, nghề dệt thổ cẩm xã Văn Giáo được UBND tỉnh công nhận làng nghề tiểu thủ công nghiệp truyền thống.

Đặc biệt, đầu năm 2023, sản phẩm “xà-rông” của làng dệt thổ cẩm Khmer Văn Giáo được công nhận đạt chuẩn sản phẩm OCOP 3 sao. Ngoài ra, sản phẩm làng nghề liên tục được công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu khu vực phía Nam và đạt nhiều giải thưởng,…

Hiện nay, sản phẩm thổ cẩm Khmer Văn Giáo đã có mặt ở các thị trường trong và ngoài tỉnh với thương hiệu “Silk Khmer”. Không những vậy, “Silk Khmer” còn được xuất khẩu sang các nước Thái Lan, Campuchia, Myanmar,… Một số sản phẩm cao cấp phục vụ khách du lịch đến từ: châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia,…

Để góp phần đưa nghề dệt thổ cẩm Khmer Văn Giáo – một của nghề truyền thống vốn gắn bó lâu đời với cộng đồng người Khmer ở An Giang thực sự khởi sắc, có bước tiến mới cần có sự hỗ trợ của chính quyền và các cơ quan chức năng trong việc tạo cơ chế chính sách, đào tạo nghề, kết nối tìm đầu ra cho sản phẩm, thúc đẩy phát triển du lịch làng nghề,…

Theo Chủ tịch UBND xã Văn Giáo Lâm Văn Thiện, thời gian tới, địa phương sẽ tăng cường đào tạo, truyền nghề và nâng cao năng lực quản trị của hợp tác xã, từng bước tạo việc làm tại chỗ cho người dân. Đồng thời, phối hợp xây dựng, kết nối các tour, tuyến du lịch, đưa khách đến tham quan tìm hiểu, trải nghiệm, mua sắm sản phẩm làng nghề,… Qua đó, vừa phát huy được giá trị văn hóa truyền thống của làng nghề, mang lại sinh kế cho bà còn, vừa góp phần lưu giữ và thúc đẩy sự phát triển làng nghề để thổ cẩm Văn Giáo trở thành một biểu tượng văn hóa đặc trưng của đồng bào Khmer ở An Giang.

ThS. Hoàng Đình Ngọc (ST)