Bảo vệ môi trường trong xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu gắn với xây dựng nông thôn mới ở Nghệ An

Xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong sự phát triển của xã hội hiện đại, không chỉ góp phần nâng cao đời sống tinh thần mà còn tạo nền tảng cho phát triển bền vững. Nghệ An là tỉnh có diện tích rộng, địa hình đa dạng, mặc dù còn gặp khó khăn nhưng đã đạt được các kết quả nổi bật. Nhiều địa phương trở thành điểm sáng trong việc xây dựng và phát triển các thôn, bản, xóm văn hóa, tạo nên diện mạo mới cho vùng nông thôn. Công tác bảo vệ môi trường được quan tâm. Mô hình xử lý rác thải, trồng cây xanh, cải tạo cảnh quan được triển khai, đem lại không gian xanh – sạch – đẹp, góp phần hình thành nếp sống văn minh, gắn kết cộng đồng. Tuy nhiên, thực tế vẫn còn những hạn chế đặt ra yêu cầu phải có các giải pháp thiết yếu nhằm bảo vệ môi trường, góp phần xây dựng và hình thành các thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu tại Nghệ An.

Việc bảo vệ môi trường giữ một vị trí trung tâm trong tiến trình xây dựng làng văn hóa kiểu mẫu. Nếu các tiêu chí về kinh tế, đời sống văn hóa tinh thần, an ninh trật tự và khối đoàn kết phản ánh nét tổng thể khái quát của một cộng đồng, thì môi trường chính là nền tảng để bảo đảm cho sự phát triển hài hòa và bền vững. Rõ ràng, một không gian sống trong lành, thân thiện luôn đem lại cảm giác an toàn, thoải mái cho cư dân, đồng thời góp phần tạo thành lối sống văn minh, hiện đại và khơi dậy ý thức trách nhiệm nơi bản thân cá nhân trong cộng động dân cư.

Đoàn thẩm định tỉnh khảo sát các nội dung, tiêu chí nâng cao ở xã Quang Đồng, tỉnh Nghệ An (xã Quang Thành, Yên Thành cũ)

Trước hết, bảo vệ môi trường nâng cao chất lượng đời sống tinh thần cho nhân dân. Khi môi trường được gìn giữ, không khí trong lành, nguồn nước sạch, cảnh quan thoáng đãng, xanh mát, con người cảm thấy thư thái, tâm yên, từ đó giảm thiểu bệnh tật, tiết kiệm được chi phí khám chữa bệnh, nâng cao chất lượng sống. Không gian sống sạch, đẹp cũng sẽ tạo ra môi trường sinh hoạt cộng đồng tươi vui, lành mạnh: trẻ em có chỗ vui chơi an toàn, người cao tuổi được nghỉ ngơi thoải mái, các hoạt động văn hóa, thể thao, lễ hội được tổ chức trong không khí vui tươi, phấn khởi. Đây chính là yếu tố cốt lõi để đời sống tinh thần thêm phong phú, là một tiêu chí quan trọng trong việc đánh giá làng văn hóa kiểu mẫu.

Bảo vệ môi trường được xem như điều kiện cần thiết để lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống. Thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu không chỉ đơn thuần là nơi cư trú mà còn là không gian chứa đựng những ký ức cộng đồng, phong tục tập quán và lối sống đặc trưng. Nếu môi trường ô nhiễm, rác thải khắp nơi sẽ làm cho những giá trị văn hóa bị lu mờ, xuống cấp, không còn có ý nghĩa. Ngược lại, môi trường được bảo vệ sẽ làm nổi bật nên những nét đẹp văn hóa vốn có từ lâu đời như hàng cây xanh mát, sân đình, giếng nước, cảnh quan làng quê … những hình ảnh vừa gợi nhớ những ký ức truyền thống vừa tạo nên điểm nhấn thu hút du khách. Đây cũng là cơ sở để phát triển du lịch cộng đồng, đồng thời quảng bá hình ảnh thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu.

Bảo vệ môi trường phải được nhìn nhận dựa trên nguyên tắc bền vững. Trong quá trình phát triển kinh tế nhằm nâng cao đời sống vật chất ở làng văn hóa kiểu mẫu, yêu cầu đặt ra là phải đi đôi với gìn giữ, bảo vệ môi trường. Đời sống vật chất được nâng cao cùng với không gian sống xanh – sạch – đẹp, cộng đồng mới có thể phát triển hài hòa và lâu dài. Nếu chỉ chú ý đến sự tăng trưởng kinh tế mà coi nhẹ môi trường thì kết quả sẽ khó bền vững; ngược lại, một môi trường trong lành sẽ là nền tảng cho sự tiến bộ ổn định, phát triển. Việc bảo vệ môi trường còn mang ý nghĩa sâu xa hơn, đó là gìn giữ không gian sống cho các thế hệ tương lai, thể hiện trách nhiệm chung của cả cộng đồng.

Không những thế, bảo vệ môi trường còn là thước đo ý thức và tinh thần trách nhiệm của dân cư. Một làng văn hóa kiểu mẫu không thể được duy trì nếu thiếu trách nhiệm của người dân trong việc giữ gìn môi trường bằng cách trồng cây xanh, xây dựng cảnh quan thân thiện, hình thành nếp sống ngăn nắp, văn minh. Sự sạch, đẹp của môi trường phải được hình thành từ ý thức tự giác, đồng lòng, đoàn kết của cả cộng đồng. Chính điều này tạo nên sự gắn kết, đùm bọc và yêu thương lẫn nhau, cùng nhau xây dựng cuộc sống tích cực, tiến bộ trong thời đại mới. Như vậy, bảo vệ môi trường không chỉ là một tiêu chí trong hệ thống đánh giá, mà còn là điều kiện tiên quyết để hình thành và duy trì làng văn hóa kiểu mẫu. Một môi trường xanh – sạch – đẹp đã góp phần nâng cao chất lượng sống, bảo tồn bản sắc, thúc đẩy phát triển bền vững và củng cố tinh thần đoàn kết cộng đồng. Có thể khẳng định rằng, bảo vệ môi trường chính là bảo vệ tương lai, là nền móng để kiến tạo những miền quê đẹp, văn minh.

Trong những năm gần đây, tỉnh Nghệ An đã rất tích cực trong việc đẩy mạnh phong trào xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu và làng văn hóa kiểu mẫu tại các thôn, bản, xóm. Đây được coi là bước phát triển trong việc hướng đến một môi trường sống bền vững, cảnh quan xanh – sạch – đẹp và nâng cao đời sống tinh thần cho người dân.

Trên thực tế, tại nhiều xã nói chung, các thôn, xóm nói riêng tại Nghệ An đã ghi nhận những thay đổi tích cực, chuyển biến rõ nét trong việc giữ gìn và bảo vệ môi trường. Các địa phương như xã Kim Liên, xã Hưng Tân, xã Quỳnh Đôi (tên gọi cũ) … đã trở thành những “điểm sáng” nổi bật của tỉnh.Điểm nhấn của những vùng quê này là các đường làng, ngõ xóm được bê tông hóa khang trang, sạch, đẹp và thuận lợi cho việc đi lại của nhân dân.

Từ ngày 01/7/2025, xã Kim Liên đã hợp nhất với các xã Hùng Tiến, Nam Cát, Nam Xuân, Xuân Hồng với tên gọi là xã Kim Liên. Nơi đây có những hàng cây hoa ban nở rộ, rất đẹp mắt và tạo một ấn tượng đặc biệt khi du khách về thăm quê Bác. Người dân đầu tư trồng và chăm sóc nhiều vườn hoa, cây cảnh, áp dụng hệ thống tưới để cây sinh trưởng tốt, tạo không gian trong lành. Đặc biệt, xã Kim Liên hiện nay có hơn chục hồ sen lớn, nhỏ và được chăm sóc cẩn thận nên hồ sen nào cũng tươi tốt, tràn ngập hương sen hồng thơm ngát. Mùi sen thơm ngát, dịu nhẹ, thanh khiết, vào mỗi chiều tà làm tâm hồn con người bình yên đến lạ. Cảnh quan hai bên đường làng – ngõ xóm được duy trì thường xuyên, nhà cửa chỉnh trang gọn gàng, tạo nên một vùng quê yêu thương, vừa mang nét đẹp truyền thống, vừa khang trang, hiện đại. Về Kim Liên, trên những con đường rải nhựa, được đổ bê tông sạch sẽ, rộng rãi, dưới hàng cây xanh mát và tỏa hương sen, tất cả đều cảm nhận những đổi thay rất rõ trên quê hương chủ tịch Hồ Chí Minh.

Người dân từng khối, xóm có ý thức cao hơn trong việc giữ gìn vệ sinh, không đổ rác bừa bãi. Những đổi thay này không chỉ tạo ra diện mạo mới cho làng quê mà còn giúp người dân thực sự được hưởng thụ thành quả từ môi trường sống trong lành, sạch đẹp.

Với xã Hưng Tân (cũ) được gọi bằng cái tên ý nghĩa: “miền quê đáng sống”; hiện tại sau sát nhập thuộc xã Hưng Nguyên Nam. Hạ tầng giao thông ở các thôn, xóm được quy hoạch đồng bộ, đường làng ngõ xóm rộng rãi, thoáng đãng, tạo điều kiện cho phương tiện lưu thông an toàn, thuận tiện trên nhiều làn xe. Vào những dịp lễ, Tết, không khí nơi đây thêm phần rộn ràng, tràn đầy sức sống. Để khắc phục tình trạng treo cờ thiếu thống nhất trước kia, người dân đồng lòng xây dựng mẫu cột cờ chung: cột thép ống cao 9 mét, chân đế kiên cố bằng bê tông kích thước 50×50 cm, lá cờ được kéo lên – hạ xuống nhờ hệ thống ròng rọc. Cách làm này vừa tạo sự trang nghiêm, đồng bộ, vừa góp phần làm đẹp cảnh quan nông thôn mới.

Xã Quỳnh Đôi (cũ), xã đầu tiên của tỉnh Nghệ An đạt chuẩn nông thôn mới kiểu mẫu đã đạt nhiều kết quả rất nổi bật, tích cực. Hiện nay, xã Quỳnh Đôi được sát nhập thuộc địa bàn xã Quỳnh Anh. Tại đây, công tác bảo vệ môi trường được xác định là một nhiệm vụ trọng tâm và được triển khai một cách đồng bộ, có hệ thống. Người dân không chỉ nâng cao ý thức mà còn trực tiếp tham gia các hoạt động vệ sinh định kỳ, góp phần duy trì không gian sống trong lành. Trên các trục đường chính, hệ thống bồn hoa, cây cảnh và hàng cây xanh được bố trí hợp lý, tạo cảnh quan vừa đẹp mắt vừa mang lại giá trị sinh thái. Trung tâm được quy hoạch với công viên cây xanh, còn tại các di tích văn hóa – lịch sử, diện tích cây xanh ngày càng được mở rộng, giúp môi trường thêm phần thoáng đãng và gần gũi. Những tuyến đường thuộc xóm nông thôn mới kiểu mẫu được nâng cấp, mở rộng và trang trí khang trang, tạo diện mạo khởi sắc. Đặc biệt, với hệ thống di tích được tu bổ thường xuyên, cảnh quan sáng – xanh – sạch – đẹp, đã để lại ấn tượng mạnh mẽ cho du khách khiến nhiều người cảm nhận như đang bước vào một không gian “phố thị giữa làng quê”. Nhờ vậy, bộ mặt nông thôn của xã Quỳnh Đôi (cũ) trở nên khang trang, sạch đẹp, trở thành điểm tham quan học tập kinh nghiệm của nhiều địa phương khác.

Phong trào này cũng lan tỏa mạnh mẽ ra nhiều thôn, bản, xóm khác trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Rất nhiều nơi, người dân tự nguyện hiến đất, đóng góp ngày công để mở rộng ngõ xóm, chỉnh trang cổng làng, hàng rào, trồng cây bóng mát quanh nhà văn hóa thôn. Các phong trào thu hút được rất nhiều lực lượng tham gia như ngày: “Chủ nhật xanh”, “Làng quê không rác” trở thành hoạt động định kỳ. Nhiều hộ dân đã không còn thói quen vứt rác bừa bãi, mà ngược lại họ đã giữ gìn sạch sẽ sân ngõ và còn là một cán bộ tuyên truyền trong việc bảo vệ cảnh quan môi trường. Ở nhiều địa phương, đường làng không còn tình trạng rác thải, túi nilon mà thay vào đó là những không gian tươi tắn với những vườn hoa nhỏ, chậu cảnh được đặt ngay ngắn, đẹp mắt.

Những kết quả này mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Trước hết, môi trường sống được cải thiện, không khí trong lành, cảnh quan đẹp, giảm thiểu bụi bẩn và ô nhiễm nguồn nước. Các tuyến đường hoa, hàng cây xanh, vườn hoa công cộng tạo không gian thư giãn, nơi bà con đi dạo, tập thể dục, vui chơi, trẻ em có chỗ sinh hoạt an toàn. Đời sống tinh thần nâng cao, tình làng nghĩa xóm thêm gắn kết. Nhiều người đi làm ăn xa khi trở về rất tự hào, vui mừng trước sự đổi thay quê hương. Bên cạnh đó, tập quán sinh hoạt cũng có chuyển biến tích cực: chăn thả gia súc bừa bãi trong khu dân cư giảm rõ rệt; phong tục đốt rác ngoài trời không còn phổ biến; một số hộ bước đầu phân loại rác thải hữu cơ, vô cơ. Chính sự thay đổi từ nhận thức đến hành động này đã tạo nền tảng để phong trào duy trì bền vững. Ở góc độ kinh tế – xã hội, cảnh quan xanh sạch đẹp còn góp phần phát triển du lịch cộng đồng, thu hút khách tham quan, mở ra hướng làm ăn mới, nâng cao thu nhập.

Bên cạnh những thành quả đạt được, công tác bảo vệ môi trường tại các thôn, xóm văn hóa ở Nghệ An vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế, do đó cần được nhìn nhận một cách nghiêm túc.

Trước hết, việc duy trì mảng xanh và cảnh quan chưa thật sự bền vững. Nhiều thôn, xóm vào thời điểm ban đầu, tổ chức trồng cây, trồng hoa rầm rộ nhưng sau này thì thiếu sự chăm sóc thường xuyên; nhiều cây trồng bị chết hoặc hư hại không kịp thay thế, một số loại hoa cảnh nhanh chóng bị cỏ dại lấn át. Thực tế cho thấy, sau khi được công nhận là thôn, xóm văn hóa, có địa phương đã từng có một không gian môi trường rất đẹp, song chỉ vài năm sau cảnh quan đã xuống cấp rõ rệt vì thiếu sự đầu tư duy trì.

Ngoài ra, hệ thống thu gom và xử lý rác thải còn nhiều bất cập. Ở những khu vực trung tâm, việc thu gom được thực hiện khá đều đặn, nhưng tại vùng xa vẫn còn phổ biến tình trạng vứt rác bừa bãi, đốt rác ngoài trời gây ô nhiễm không khí. Các điểm tập kết rác đa phần tạm bợ, phát sinh mùi khó chịu, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân. Đặc biệt, việc thu gom và xử lý các rác thải từ hoạt động sản xuất nông nghiệp như bao bì, chai lọ có chứa hóa chất ở một số thôn, xóm vẫn chưa đảm đúng quy trình mặc dù đây là nhóm chất thải có tính chất nguy hại. Dù đã được công nhận là các thôn, xóm văn hóa, nhưng ô nhiễm môi trường từ các làng nghề truyền thống vẫn tiếp tục xảy ra. Một số cơ sở sản xuất hương trầm, bún, bánh, dệt vải,… ở một số xóm chưa có hệ thống xử lý chất thải triệt để, dẫn đến rác thải sinh hoạt và công nghiệp tích tụ ở nhiều khu vực. Nước thải và bụi bột từ sản xuất vẫn có khả năng ảnh hưởng đến đất và nguồn nước xung quanh. Việc quản lý, giám sát môi trường tại các cơ sở chế biến này còn hạn chế, làm tăng nguy cơ ô nhiễm môi trường trầm trọng, ảnh hưởng lớn đến sức khỏe người dân. Đây là thách thức cần được giải quyết để cân bằng giữa bảo tồn làng nghề truyền thống và bảo vệ môi trường nông thôn.

Công tác phân loại rác tại nguồn mới dừng ở mức tuyên truyền, chưa trở thành thói quen thường nhật. Bên cạnh đó, nguồn lực duy trì phong trào còn thiếu ổn định. Kinh phí ban đầu thường có hỗ trợ, nhưng ngân sách bảo dưỡng hàng năm lại hạn hẹp; nhân lực phụ trách môi trường chủ yếu kiêm nhiệm, thiếu chuyên môn và phương tiện kiểm tra giám sát. Việc quy hoạch cảnh quan ở một số nơi chưa khoa học, quá chú trọng bê tông hóa mà chưa hài hòa với hệ sinh thái bản địa. Ở nhiều nơi, có trường hợp chặt bỏ cây cổ thụ để mở đường rồi thay bằng loài cây không phù hợp, khó sinh trưởng; hoặc chỉ trồng hoa ngắn ngày để làm đẹp tức thời, sau đó bỏ mặc.

Không những thế, nhiều thói quen sinh hoạt cũ của một bộ phận người dân chưa thay đổi triệt để. Việc sử dụng túi nilon tràn lan, xả thải chăn nuôi ra kênh mương vẫn diễn ra phổ biến. Ở vùng đồi núi, điều kiện địa hình, đất đai, nguồn nước càng làm cho công tác trồng và chăm sóc cây xanh thêm khó khăn; mùa khô thiếu nước tưới, mùa mưa cây dễ bị lũ cuốn trôi. Biến đổi khí hậu và thiên tai thất thường cũng khiến công trình cảnh quan dễ hư hỏng, tốn kém chi phí khắc phục.

Có thể nói, bức tranh môi trường ở các làng văn hóa tại Nghệ An vẫn đang chứa đựng hai gam màu đối lập. Một mặt là những thành tựu đáng tự hào, ghi nhận nhưng mặt khác những thách thức như cảnh quan chưa bền vững, xử lý rác còn bất cập, nguồn lực hạn chế và tập quán sinh hoạt cũ chưa được thay đổi. Điều này đặt ra yêu cầu cần có hệ thống các giải pháp đồng bộ và dài hạn.

ThS. Hoàng Đình Ngọc