Học hỏi kinh nghiệm quốc tế về các chiến lược giảm nghèo bền vững

Hiện nay, vấn đề giảm nghèo tiếp tục được xem là ưu tiên hàng đầu của các quốc gia. Nhiều nước trên thế giới đã xây dựng và triển khai các chiến lược giảm nghèo đặc thù, phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế – xã hội, đặc điểm dân cư và nguồn lực sẵn có của từng giai đoạn.

Điển hình như, chiến lược giảm nghèo dựa vào phát triển nông nghiệp đối với những người sản xuất nhỏ dựa trên các cách tiếp cận phát triển vùng và phát triển ngành, thường trải qua 3 giai đoạn: Đầu tiên là phát triển nông nghiệp dựa trên mở rộng đất canh tác, đầu tư cơ sở hạ tầng, thủy lợi, khai hoang. Ví dụ, người nghèo ở các nước châu Phi gắn liền với tình trạng thiếu đất canh tác, do phần lớn đất đai màu mỡ nằm trong tay các điền chủ. Vì vậy, giải quyết nghèo đói ở châu Phi trước tiên là dựa vào mở rộng đất canh tác, cải thiện tiếp cận của người nghèo với đất đai, tiếp cận với lương thực để giải quyết nạn đói. Việt Nam cũng đã chú trọng áp dụng chiến lược này trong Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững các giai đoạn trước (hỗ trợ khai hoang, cải tạo đồng ruộng, hỗ trợ xây dựng công trình thủy lợi nhỏ…).

Tiếp theo là tăng năng suất nông nghiệp, trước hết là cây lương thực, dựa trên sử dụng giống mới năng suất cao, sử dụng phân bón (thay cho hình thức quảng canh), đầu tư cho khuyến nông, hướng dẫn canh tác cho nông dân và từng bước cơ giới hóa nông nghiệp. Ấn độ là một điển hình của chiến lược này. Ở giai đoạn này, người nghèo được chuyển giao công nghệ để thâm canh, tăng năng suất và tăng thu nhập từ nông nghiệp.

Cuối cùng là đa dạng hóa nông nghiệp, hướng đến sản phẩm hàng hóa giá trị cao. Các nước châu Á (như Trung Quốc, Ấn độ, Pakistan… bao gồm cả Việt Nam) đã và đang chú trọng chiến lược đa dạng hóa, chuyển đổi cơ cấu này. Khi năng suất bình quân các cây lương thực đã đạt đến ngưỡng nhất định, các chiến lược chuyển đổi cơ cấu được tiến hành hướng đến các sản phẩm hàng hóa có giá trị cao ngoài lương thực như cây ăn quả, cây dược liệu, cây công nghiệp dài ngày, và bao gồm cả phát triển chăn nuôi, thủy hải sản, lâm sản ngoài gỗ (nông-lâm-ngư nghiệp).

Vai trò của các đầu tàu trong chuỗi giá trị (doanh nghiệp, hợp tác xã, nghiệp đoàn, tổ nhóm nông dân) rất quan trọng trong các nỗ lực tái cơ cấu. Các “liên kết ngang” và “liên kết dọc” có thể hỗ trợ những người nghèo/người sản xuất nhỏ hợp tác với nhau, làm việc cùng với những người khác, với các doanh nghiệp, hợp tác xã để phát triển sinh kế bền vững. Ở giai đoạn này, các mô hình nông nghiệp xanh, gắn với thực hành nông nghiệp tốt (GAP), nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp hữu cơ, mô hình giảm phát thải… thường được hỗ trợ phát triển nhằm tạo ra các vùng sản xuất/sản phẩm có giá trị cao hơn, đồng thời thúc đẩy bảo vệ môi trường sinh thái.

Bên cạnh đó, giảm nghèo dựa vào việc làm phi nông nghiệp diễn ra ở các nước, các vùng đang đẩy mạnh quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa, khi năng suất và thu nhập từ nông nghiệp truyền thống đạt đến ngưỡng nhất định, bị giới hạn bởi quy mô đất đai trên đầu người/đầu hộ. Giảm nghèo dựa trên phát triển việc làm rất phù hợp với bối cảnh Việt Nam hiện nay, khi thu nhập từ tiền lương, tiền công ngày càng chiếm phần quan trọng trong tổng thu nhập của hộ gia đình. Chiến lược này bao gồm phát triển việc làm tại chỗ và di cư tìm việc làm:

Đối với phát triển việc làm tại chỗ, các chính sách phát triển ngành nghề phi nông nghiệp, doanh nghiệp nông thôn, phát triển dịch vụ du lịch… gắn với đào tạo nghề theo địa chỉ được đẩy mạnh nhằm tạo việc làm tại chỗ cho người dân, trong đó người nghèo có sức lao động được hưởng lợi đáng kể. Đây cũng là một phần của chiến lược rộng hơn về tái cơ cấu, đa dạng hóa sinh kế.

Còn với di cư tìm việc làm, Trung Quốc là trường hợp điển hình của chiến lược này, sau khi đã trải qua các giai đoạn phát triển nông nghiệp và phát triển việc làm tại chỗ (xem thêm mục 2 dưới đây). Ước tính, hiện có hơn 300 triệu người Trung Quốc di cư từ các vùng nông thôn đến làm việc ở các thành phố, khu công nghiệp, trung tâm dịch vụ; và hầu hết trong số họ có thu nhập thường xuyên đủ để thoát nghèo.

Tuy nhiên, một bài học kinh nghiệm được rút ra là không nên thúc đẩy tiến trình thoát lý nông nghiệp/nông thôn để di cư tìm việc làm quá sớm, như đã xảy ra ở các nước châu Phi, khi các cơ hội việc làm ở khu vực thành thị chưa đủ đem lại thu nhập thoát nghèo, cơ sở hạ tầng/nhà ở các thành phố còn yếu kém. Ngoài ra, nhiều nước châu Phi có tốc độ đô thị hóa rất cao nhưng không kèm theo công nghiệp hóa hay mở rộng cơ hội việc làm đủ sống, kết quả tạo nên các “khu ổ chuột” đông đúc với tỷ lệ nghèo đói cao, điều kiện sống không đảm bảo và phát sinh nhiều vấn đề xã hội khác.

Từ những bài học kinh nghiệm về chiến lược giảm nghèo bền vững của thế giới, Việt Nam có thể rút ra nhiều định hướng quan trọng để tiếp tục hoàn thiện chính sách và chương trình giảm nghèo trong giai đoạn tới. Trước hết, cần nhìn nhận rằng, quá trình giảm nghèo bền vững không chỉ dừng lại ở hỗ trợ trước mắt, mà phải là một chiến lược phát triển dài hạn, dựa trên chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao năng suất lao động và mở rộng cơ hội tiếp cận cho người nghèo trong mọi lĩnh vực../.