Phát triển chuỗi liên kết giá trị nông sản đặc thù với du lịch tại các xã miền Tây Nghệ An

Phát triển chuỗi giá trị nông sản đặc thù gắn với du lịch nông nghiệp là hướng đi quan trọng nhằm nâng cao giá trị sản phẩm và thu nhập cho người dân nông thôn. Miền Tây Nghệ An – khu vực chiếm phần lớn diện tích tỉnh, giàu tài nguyên và đa dạng văn hóa – có nhiều tiềm năng với các sản phẩm đặc trưng như cam Vinh, chè, dược liệu quý. Đây cũng là vùng có điều kiện thuận lợi để phát triển du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng dựa trên bản sắc dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú.

Bản Coọc, xã Yên Hòa, tỉnh Nghệ An (xã Yên Hòa, huyện Tương Dương cũ) điểm du lịch mới được thực hiện từ nguồn vốn Chương trình nông thôn mới hỗ trợ – Thiếu nữ dân tộc Thái duyên dáng bên các Cọn nước ở bản Coọc

Việc xây dựng chuỗi giá trị nông sản đặc thù gắn với du lịch nông nghiệp đang trở thành xu thế tất yếu của nhiều địa phương. Bên cạnh đó, bảo vệ môi trường, du lịch bền vững và bảo tồn di sản văn hóa xã hội là những vấn đề được nhắc đến nhiều trong những năm gần đây. Đây có thể là cơ hội cho các thị trường ngách địa phương mới nổi như du lịch nông nghiệp phát triển. Bằng cách tăng cường hình ảnh cạnh tranh và đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng, du lịch nông nghiệp có thể góp phần phát triển ngành du lịch, bảo vệ văn hóa địa phương và môi trường.

Khu vực miền Tây tỉnh Nghệ An chiếm hơn 80% diện tích tự nhiên và là nơi sinh sống của nhiều đồng bào dân tộc thiểu số, việc phát triển mô hình này vừa mang tính cấp thiết vừa có ý nghĩa chiến lược. Nổi bật với tài nguyên thiên nhiên phong phú (rừng, đất, khí hậu), hệ sinh thái đa dạng, cùng nhiều sản phẩm nông nghiệp đặc trưng như cam ở Quỳ Hợp – Nghĩa Đàn, chè ở Anh Sơn – Con Cuông, chè dây (Tương Dương), mật ong và dược liệu quý ở Kỳ Sơn, Quế Phong. Đồng thời, bản sắc văn hóa của các dân tộc Thái, Mông, Khơ Mú, Ơ Đu chính là “tài nguyên mềm” để phát triển du lịch cộng đồng.

Tuy nhiên, việc kết nối giữa sản xuất nông nghiệp với phát triển du lịch ở miền Tây Nghệ An hiện nay vẫn chưa đồng bộ. Sản phẩm OCOP còn ở quy mô nhỏ, thiếu tính liên kết vùng, chất lượng dịch vụ du lịch còn hạn chế. Để hướng tới mục tiêu xây dựng nông thôn mới bền vững, việc nghiên cứu, định hướng và triển khai giải pháp phát triển chuỗi giá trị nông sản gắn với du lịch nông nghiệp cần được đặt ra một cách toàn diện.

Thực trạng phát triển nông sản đặc thù

Trong số các sản phẩm nông nghiệp của miền Tây Nghệ An, cam Vinh là thương hiệu nổi bật nhất. Cam Vinh đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00012 theo Quyết định số 386/QĐ-SHTT ngày 31/5/2007. Cam Vinh đã có mặt ở nhiều siêu thị lớn trong nước, trở thành sản phẩm tiêu biểu của Nghệ An. Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc tiêu thụ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào thương lái, chưa xây dựng được hệ thống phân phối hiện đại và càng chưa gắn kết chặt chẽ với mô hình du lịch trải nghiệm vườn cam. Điều này khiến giá trị gia tăng của sản phẩm chưa được khai thác tối đa.

Bên cạnh cam, cây chè cũng là sản phẩm thế mạnh, tập trung nhiều ở các huyện Tân Kỳ, Con Cuông và Anh Sơn. Chè Nghệ An được sản xuất dưới dạng chè xanh, chè đen và một phần xuất khẩu sang thị trường nước ngoài. Tuy nhiên, đa số sản phẩm vẫn dừng ở khâu sơ chế, chủ yếu bán nguyên liệu thô cho các nhà máy chế biến ngoài tỉnh. Nhiều cơ sở chế biến nhỏ thu mua chè búp tươi phục vụ sơ chế; công nghệ, thiết bị của nhiều nhà máy lạc hậu; vùng nguyên liệu chưa phát triển đồng đều; các dây chuyền chế biến chè trong tỉnh nhiều nhưng hoạt động chưa hiệu quả do nguyên liệu không đáp ứng đủ, chất lượng ban đầu không tốt. Giá trị gia tăng vì thế còn thấp, chưa tạo ra chuỗi sản phẩm phong phú như trà túi lọc, trà dược liệu hay sản phẩm quà tặng gắn với du lịch. Đối với chè dây Yên Tĩnh ở huyện Tương Dương, đây là loại cây dược liệu tự nhiên quý, mọc nhiều ở vùng núi cao, từ lâu đã được đồng bào Thái và Đan Lai sử dụng trong đời sống hằng ngày để thanh nhiệt, giải độc và hỗ trợ tiêu hóa. Những năm gần đây, chính quyền địa phương đã khuyến khích người dân mở rộng diện tích trồng, đồng thời hỗ trợ xây dựng mô hình chế biến và phát triển nhãn hiệu tập thể “Chè dây Yên Tĩnh”. Nhờ đó, sản phẩm “Chè dây Cành Toong Yên Tĩnh” được công nhận đạt OCOP 3 sao cấp tỉnh Nghệ An năm 2024, bước đầu tạo dựng được thương hiệu đặc trưng của vùng miền núi phía Tây. Nếu tiếp tục đẩy mạnh quảng bá, kết nối du lịch sinh thái và mở rộng thị trường tiêu thụ, giá trị kinh tế của sản phẩm chè dây sẽ được nâng cao hơn nữa.

Du khách tham quan và chụp ảnh với vườn cam trĩu quả ở xã Quang Đồng, tỉnh Nghệ An (Đồng Thành, huyện Yên Thành cũ)

Cam Vinh luôn được quan tâm để đăng ký thương hiệu và chỉ dẫn địa lý

Ngoài ra, miền Tây Nghệ An còn giàu tiềm năng với nhiều cây dược liệu quý. Tại Kỳ Sơn và Quế Phong, những sản phẩm như sa nhân, hà thủ ô, ba kích tím hay sâm Puxailaileng có giá trị kinh tế cao và tiềm năng phát triển thành ngành hàng dược liệu đặc thù. Song, thực tế hiện nay việc khai thác dược liệu còn mang tính tự phát, thiếu quy hoạch và chưa xây dựng được chuỗi giá trị bền vững từ trồng, chế biến đến tiêu thụ. Điều này không chỉ làm giảm giá trị kinh tế mà còn có nguy cơ suy kiệt nguồn tài nguyên tự nhiên.

Tiềm năng phát triển du lịch nông nghiệp

Miền Tây Nghệ An được thiên nhiên ưu đãi với diện tích đất đai rộng lớn, khí hậu đa dạng và cảnh quan sinh thái phong phú, từ đồng bằng ven sông Lam đến các dãy núi trùng điệp của Trường Sơn. Không chỉ vậy, nơi đây còn là vùng đất hội tụ của nhiều dân tộc thiểu số như Thái, Mông, Khơ Mú, Ơ Đu,… mỗi dân tộc đều có phong tục, lễ hội, ẩm thực và nghề thủ công truyền thống đặc sắc. Đây là cơ sở quan trọng để phát triển mô hình du lịch nông nghiệp gắn với trải nghiệm văn hóa bản địa, từ đó tạo ra sức hấp dẫn khác biệt so với các địa phương khác trong cả nước.

Tại Quỳ Hợp và Nghĩa Đàn, thế mạnh lớn nhất là các vườn cam Vinh bạt ngàn cùng trang trại bò sữa TH True Milk nổi tiếng. Cam Vinh không chỉ có giá trị thương mại mà còn có thể trở thành sản phẩm du lịch trải nghiệm, nơi du khách tham quan, tự tay hái cam, thưởng thức tại vườn và mua sản phẩm chính gốc. Bên cạnh đó, Tập đoàn TH đã phát triển mô hình nông nghiệp công nghệ cao, với khu trang trại bò sữa quy mô hàng nghìn héc ta, hoàn toàn có thể trở thành điểm đến cho du lịch giáo dục – trải nghiệm nông nghiệp hiện đại. Việc kết hợp giữa “vườn cam trải nghiệm” và “tham quan trang trại bò sữa” sẽ tạo nên chuỗi du lịch nông nghiệp đặc sắc tại khu vực này.

Ở Con Cuông và Anh Sơn, lợi thế nổi bật là vùng chè xanh trải dài trên các đồi núi cùng với làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Thái. Du khách có thể tham gia thu hái chè, trải nghiệm quy trình chế biến thủ công, sau đó thưởng thức chén trà xanh ngay tại đồi chè. Bản Nưa (Con Cuông) từ lâu đã được biết đến như một điểm du lịch cộng đồng tiêu biểu, nơi vừa có cảnh quan thiên nhiên, vừa có văn hóa đặc sắc của đồng bào Thái. Nếu kết hợp nông nghiệp với du lịch, địa phương này có thể hình thành các tour “Một ngày làm nông dân hái chè và dệt thổ cẩm”, mang đến trải nghiệm khó quên cho du khách.

Tại Tương Dương, chè dây được xem là một trong những sản phẩm đặc trưng của vùng núi cao, gắn liền với tri thức bản địa của đồng bào dân tộc thiểu số. Cây chè dây mọc tự nhiên trên các triền núi, được người dân thu hái, sao khô thủ công và sử dụng như một loại thảo dược quý có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ tiêu hóa. Sản phẩm này không chỉ mang giá trị dược liệu mà còn thể hiện mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên nơi miền Tây xứ Nghệ. Nếu được tổ chức khai thác hợp lý, kết hợp với du lịch sinh thái và trải nghiệm thu hái, sao chế chè dây, du khách sẽ có cơ hội tìm hiểu văn hóa thảo dược truyền thống, thưởng thức vị trà đậm đà giữa núi rừng. Qua đó, chè dây Tương Dương có thể trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân và lan tỏa giá trị của tri thức bản địa. Kỳ Sơn và Quế Phong là hai huyện miền núi của Nghệ An, có tiềm năng lớn về tài nguyên dược liệu tự nhiên như sâm Puxailaileng, sa nhân, hà thủ ô và nhiều loài cây thuốc bản địa khác. Trong những năm gần đây, địa phương đã chú trọng bảo tồn, nhân giống và phát triển vùng trồng dược liệu gắn với sinh kế bền vững cho người dân. Các sản phẩm này có thể hướng tới kết hợp với du lịch sinh thái và chăm sóc sức khỏe, thông qua các hoạt động như tham quan vùng trồng, tìm hiểu quy trình chế biến dược liệu và trải nghiệm văn hóa bản địa. Sự giao thoa giữa cảnh quan núi rừng hùng vĩ và bản sắc văn hóa của đồng bào Mông, Khơ Mú là nền tảng để hình thành sản phẩm du lịch nông – dược liệu mang đặc trưng vùng Tây Nghệ An.

Có thể thấy, tiềm năng du lịch nông nghiệp của miền Tây Nghệ An rất lớn, trải đều ở nhiều huyện với những sản phẩm đặc thù khác nhau. Tuy nhiên, để khai thác hiệu quả, cần có sự quy hoạch khoa học, lựa chọn điểm đến phù hợp, đầu tư cơ sở hạ tầng và xây dựng sản phẩm du lịch đặc trưng. Việc lựa chọn địa điểm phù hợp là yếu tố then chốt để phát triển du lịch nông nghiệp hiệu quả. Điều này càng cho thấy rằng Nghệ An cần xây dựng các chiến lược phát triển cụ thể, tránh tình trạng phát triển dàn trải, đồng thời tận dụng tối đa thế mạnh riêng của từng địa phương nhằm tạo ra những sản phẩm du lịch nông nghiệp độc đáo, góp phần nâng cao vị thế của tỉnh trên bản đồ du lịch Việt Nam.

Định hướng phát triển chuổi giá trị và du lịch nông nghiệp

Để khai thác tiềm năng và khắc phục những hạn chế trong sản xuất nông nghiệp, miền Tây Nghệ An cần xây dựng chiến lược phát triển chuỗi giá trị nông sản gắn liền với du lịch nông nghiệp theo hướng bền vững. Mỗi sản phẩm đặc thù của địa phương phải vừa đảm bảo chất lượng, đáp ứng nhu cầu thị trường, vừa trở thành yếu tố tạo nên trải nghiệm du lịch độc đáo. Trên cơ sở đó, định hướng phát triển được chia thành hai hướng chính: xây dựng chuỗi giá trị nông sản và phát triển du lịch nông nghiệp bền vững.

Với cam Vinh ở Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn và Anh Sơn, định hướng quan trọng là quy hoạch vùng nguyên liệu tập trung, áp dụng tiêu chuẩn VietGAP và tiến tới GlobalGAP để nâng cao chất lượng và uy tín trên thị trường. Cùng với đó, mô hình “Vườn cam trải nghiệm” cần được hình thành, nơi du khách có thể trực tiếp tham quan, thu hoạch và thưởng thức sản phẩm tại vườn, sau đó mua làm quà. Việc kết hợp giữa sản xuất và du lịch không chỉ giúp nâng cao giá trị cam Vinh mà còn tạo ra kênh quảng bá sản phẩm hiệu quả, góp phần tăng thu nhập bền vững cho nông dân. Đối với chè ở Con Cuông và Tân Kỳ, định hướng là phát triển chế biến sâu với các sản phẩm đa dạng như trà túi lọc, trà thảo mộc, trà đóng chai tiện lợi. Việc xây dựng các nhà máy chế biến hiện đại gắn với điểm du lịch “Đồi chè xanh mát” sẽ giúp tạo ra một không gian trải nghiệm hấp dẫn cho du khách. Họ có thể tham gia thu hái chè, quan sát quy trình chế biến và thưởng thức sản phẩm ngay tại chỗ. Điều này vừa nâng cao giá trị sản phẩm chè, vừa mở ra cơ hội phát triển du lịch nông nghiệp gắn với văn hóa bản địa, đặc biệt khi kết hợp cùng nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Thái.

Với chè dây Tương Dương, định hướng phát triển cần tập trung vào việc xây dựng và quảng bá thương hiệu OCOP gắn với giá trị dược liệu bản địa, nhằm khẳng định vị thế của sản phẩm trên thị trường trong và ngoài tỉnh. Song song đó, chè dây có thể được đưa vào các chuỗi du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng, nơi du khách được trải nghiệm quá trình thu hái, sao chế chè thủ công, tìm hiểu về công dụng thảo dược cũng như cách người dân địa phương sử dụng trong đời sống hằng ngày. Việc tổ chức các tour du lịch trải nghiệm “Hành trình cùng người bản địa hái chè dây” không chỉ tạo điểm nhấn hấp dẫn về văn hóa – sinh thái mà còn góp phần nâng cao thu nhập cho người dân miền núi, đồng thời gìn giữ tri thức bản địa và giá trị thiên nhiên đặc trưng của vùng Tây Nghệ An.

Đối với dược liệu ở Kỳ Sơn và Quế Phong, định hướng phát triển là xây dựng chuỗi giá trị khép kín từ trồng, chăm sóc, chế biến đến tiêu thụ, đồng thời gắn kết với mô hình “du lịch chăm sóc sức khỏe”. Các sản phẩm dược liệu quý như sâm Puxailaileng, sa nhân, hà thủ ô và nhiều loài cây thuốc bản địa khác không chỉ có giá trị kinh tế mà còn có thể trở thành “đặc sản tinh thần” khi kết hợp với dịch vụ trải nghiệm. Du khách đến đây có thể tham quan vườn dược liệu, học cách chế biến thuốc dân gian, hoặc tham gia dịch vụ tắm lá thuốc truyền thống của người Mông. Đây là hướng đi phù hợp với xu thế du lịch sinh thái – chữa bệnh bằng tự nhiên đang ngày càng phổ biến.

Song song với phát triển chuỗi giá trị nông sản, việc xây dựng các mô hình du lịch nông nghiệp bền vững cũng là định hướng then chốt. Ở Quỳ Hợp – Nghĩa Đàn, có thể thiết kế tuyến du lịch “Một ngày làm nông dân trồng cam – trải nghiệm trang trại bò sữa” để kết hợp nông nghiệp truyền thống với nông nghiệp công nghệ cao. Tại Con Cuông, mô hình du lịch cộng đồng ở bản Nưa có thể được nhân rộng với các hoạt động như thu hái chè, dệt thổ cẩm và thưởng thức ẩm thực địa phương. Tại Tương Dương, tour trải nghiệm “Hành trình hái chè dây giữa đại ngàn” có thể mang đến cho du khách những khám phá thú vị về thảo dược bản địa và đời sống miền núi. Du khách có thể cùng người dân leo núi hái chè dây, tham gia công đoạn sao, sấy và pha trà theo phương thức truyền thống, đồng thời tìm hiểu về công dụng chữa bệnh mà chè dây được biết đến trong dân gian. Hoạt động du lịch này không chỉ giúp quảng bá sản phẩm chè dây Tương Dương mà còn có tiềm năng góp phần bảo tồn tri thức bản địa, tạo sinh kế bền vững và thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái đặc trưng vùng Tây Nghệ An.

“Sự hài lòng của du khách là yếu tố then chốt để vận hành một mô hình du lịch nông nghiệp thành công, bởi nó ảnh hưởng đến việc lựa chọn điểm đến, mức độ tiêu dùng sản phẩm – dịch vụ và quyết định quay trở lại của họ” – theo Land (2024). Để thu hút và giữ chân du khách, đồng thời hướng tới phát triển du lịch nông nghiệp bền vững, cần đặc biệt chú trọng đến chất lượng dịch vụ, sự chuyên nghiệp trong phục vụ và trải nghiệm thực tế mà du khách nhận được. Khi kết hợp hài hòa giữa sản phẩm nông nghiệp đặc thù và dịch vụ du lịch chất lượng, miền Tây Nghệ An có thể hình thành chuỗi giá trị du lịch – nông nghiệp bền vững, đóng góp tích cực vào mục tiêu phát triển nông thôn mới của địa phương.

Có thể khẳng định rằng, phát triển chuỗi giá trị nông sản đặc thù gắn với du lịch nông nghiệp bền vững là chìa khóa để miền Tây Nghệ An chuyển mình mạnh mẽ trong giai đoạn tới. Nếu được triển khai đúng hướng, nơi đây hoàn toàn có thể trở thành vùng mẫu mực về kết hợp nông nghiệp – du lịch, đóng góp tích cực vào mục tiêu phát triển bền vững của tỉnh Nghệ An nói riêng và cả nước nói chung.

ThS. Hoàng Đình Ngọc