Vai trò già làng, người uy tín trong thực tiễn xây dựng nông thôn mới tai xã Tam Thái, tỉnh Nghệ An trong giai đoạn 2021-2025

Xã Tam Thái được thành lập ngày 01/7/2025 (sau sáp nhập xã Tam Thái và xã Tam Hợp) là xã biên giới, gồm 5 dân tộc anh em cùng sinh sống (Thái, Kinh, Khơ Mú, Mông, Poọng), diện tích tự nhiên 356,01 km², với 14 bản và 7.730 nhân khẩu, có 23,057 km đường biên giới Việt – Lào và 3 bản biên giới: Bản Phồng, Bản Huồi Sơn và Bản Phá Lỏm, toàn xã có 27 chi bộ trực thuộc với 617 đảng viên, có 06 cơ sở giáo dục; có 02 trạm y tế phục vụ công tác khám chữa bệnh cho nhân dân, 01 đồn Biên phòng, 01 Tổng đội Thanh niên xung phong 9 Nghệ An và 01 công ty TNHH MTV Lâm nghiệp Tương Dương đóng trên địa bàn xã.

Triển khai Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới và phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, vai trò của già làng, người có uy tín trong cộng đồng luôn được xác định là nhân tố quyết định để hình thành và duy trì Bản văn hóa kiểu mẫu. Việc xây dựng thôn, bản, xóm văn hóa kiểu mẫu không chỉ là phong trào vận động mang tính xã hội rộng khắp, mà còn là nhiệm vụ chính trị, văn hóa quan trọng nhằm nâng cao chất lượng đời sống tinh thần, củng cố kỷ cương và phát huy sức mạnh đoàn kết cộng đồng. Đặc biệt, tại vùng miền núi, biên giới như xã Tam Thái, việc xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu mang ý nghĩa chiến lược trong phát triển toàn diện, vừa gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, vừa phát triển kinh tế, vừa đảm bảo an ninh biên giới Quốc gia. Trong tiến trình này, vai trò con người, cụ thể là già làng, trưởng bản, người có uy tín giữ vị trí then chốt, quyết định mức độ thành công của các chủ trương, chính sách. Họ là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với nhân dân, đồng thời là người dẫn dắt, điều hòa, gắn kết cộng đồng.

Ông Bạch Đình Dung trưởng bản Vều 3 nhiệt tình, gương mẫu, gần gũi với dân, trở thành điểm tựa vững chắc của bản làng

Khi chưa sáp nhập xã Tam Thái cũ có 9 bản, trong đó có 8 bản văn hóa, xã Tam Hợp cũ có 5 bản trong đó có 01 bản văn hóa. Sau khi sáp nhập, xã Tam Thái là địa bàn miền núi biên giới trọng yếu của tỉnh Nghệ An, với đặc thù địa bàn rộng, dân cư phân tán, đa dân tộc, việc xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu vừa là cơ hội, vừa đặt ra nhiều thách thức.

Về phong trào xây dựng đời sống văn hóa, toàn xã hiện có 9/14 bản đạt danh hiệu Bản văn hóa, tỉ lệ hộ đạt danh hiệu Gia đình văn hóa trên 80%. Nhiều bản đang từng bước hoàn thiện các tiêu chí để phấn đấu trở thành Bản văn hóa kiểu mẫu. Các lễ hội truyền thống được duy trì, phong trào văn nghệ, thể thao quần chúng phát triển, 100% bản đã xây dựng được nhà văn hóa cộng đồng, thành lập câu lạc bộ văn nghệ, thể thao, góp phần nâng cao đời sống tinh thần và giữ gìn bản sắc văn hóa các dân tộc.

Tuy vậy, thực tế cũng bộc lộ nhiều hạn chế. Hạ tầng văn hóa chưa đồng bộ, nhiều nhà văn hóa xuống cấp, chưa đủ diện tích, trang thiết bị hạn chế. Nguồn lực tài chính còn hạn chế, phụ thuộc chủ yếu vào ngân sách hỗ trợ và đóng góp nhân dân nên chưa đáp ứng được nhu cầu xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu. Tỷ lệ hộ nghèo trên 25% vẫn là rào cản lớn trong việc huy động nguồn lực và nâng cao chất lượng đời sống. Một số tập tục lạc hậu như hôn nhân cận huyết, tảo hôn, rượu chè vẫn tồn tại, ảnh hưởng đến tiến trình văn hóa, xã hội. Ngoài ra, năng lực tổ chức, vận động của một bộ phận cán bộ cơ sở và cộng đồng chưa đồng đều, còn nặng về phong trào hình thức. Đặc thù địa bàn rộng, đường sá đi lại khó khăn, đặc biệt ở các bản biên giới, cũng là thách thức lớn trong việc triển khai phong trào đồng bộ và bền vững.

Ông Lô Văn Kiểm là người uy tín luôn xác định việc gì có lợi cho dân thì làm, ông thường xuyên tới từng hộ gia đình trong bản để tuyên truyền, vận động Nhân dân thay đổi nếp nghĩ, cách làm ăn tại bản Nhân Tài, Nhân Hòa, tỉnh Nghệ An (xã Cẩm Sơn, huyện Anh Sơn cũ)

Từ thực trạng trên cho thấy, xã Tam Thái có nhiều tiềm năng và nền tảng để phát triển các bản văn hóa, nhưng cần có giải pháp đồng bộ, nhất là phát huy vai trò già làng, người uy tín để khắc phục hạn chế, huy động sức dân và củng cố niềm tin cộng đồng trong thực hiện phong trào xây dựng nông thôn mới như:

Thứ nhất, người uy tín là cầu nối chính sách với dân: Trước hết, người uy tín là những người hiểu biết, có ảnh hưởng trong cộng đồng, được đồng bào tin tưởng, nghe theo. Họ trực tiếp tham gia phổ biến chủ trương, nghị quyết của Đảng, pháp luật của Nhà nước bằng ngôn ngữ, phong tục tập quán của từng dân tộc, giúp chính sách đến với nhân dân một cách gần gũi, dễ hiểu và dễ thực hiện. Nhờ đó, các chế độ chính sách như hỗ trợ giảm nghèo, chính sách an sinh xã hội, bảo hiểm y tế, hỗ trợ phát triển sản xuất, chính sách cho đồng bào dân tộc thiểu số… được triển khai đồng bộ, kịp thời và đúng đối tượng.

Người uy tín còn đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát, phản ánh và đề xuất. Trong quá trình thực hiện các chính sách, họ kịp thời nắm bắt những khó khăn, vướng mắc từ cơ sở để phản ánh lên chính quyền xã, từ đó các cấp có giải pháp điều chỉnh phù hợp. Nhờ có tiếng nói của người uy tín, nhiều hộ dân mạnh dạn tiếp cận các chính sách vay vốn, hỗ trợ giống cây trồng, vật nuôi; nhiều công trình hạ tầng như đường, điện, trường học, trạm y tế được xây dựng với sự đồng thuận và giám sát cộng đồng, tránh lãng phí, thất thoát.

Đặc biệt, trong bối cảnh địa bàn biên giới, người uy tín còn là “cánh tay nối dài” của hệ thống chính trị trong việc giữ gìn an ninh trật tự và bảo vệ chủ quyền quốc gia. Họ trực tiếp vận động nhân dân tham gia bảo vệ đường biên, cột mốc, phối hợp với bộ đội biên phòng trong tuần tra, ngăn chặn vượt biên trái phép, phòng chống tệ nạn xã hội. Nhiều già làng, trưởng bản còn đi đầu trong việc ký cam kết không tham gia các hoạt động mê tín, tà đạo trái pháp luật, góp phần giữ gìn sự ổn định và đoàn kết trong cộng đồng.

Trong xây dựng Nông thôn mới và bản văn hóa kiểu mẫu, người uy tín thực sự là lực lượng nòng cốt để triển khai các tiêu chí về vận động nhân dân hiến đất làm đường, đóng góp ngày công xây dựng nhà văn hóa bản, giữ gìn vệ sinh môi trường, thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang. Họ cũng là “người gương mẫu” trong thực hành tiết kiệm, xóa bỏ hủ tục, khuyến khích con em đến trường, tham gia xuất khẩu lao động, phát triển kinh tế hộ gia đình.

Có thể khẳng định, người uy tín ở xã Tam Thái chính là cầu nối chính sách với dân, cầu nối niềm tin và đồng thuận. Nhờ có họ, các chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước không chỉ được “truyền đạt” mà còn được “thẩm thấu” vào đời sống, trở thành hành động tự giác của mỗi người dân. Đây là một trong những nhân tố quan trọng giúp xã Tam Thái giữ vững ổn định chính trị, phát triển kinh tế – xã hội, bảo tồn bản sắc văn hóa, và xây dựng thành công mô hình bản văn hóa kiểu mẫu nơi biên giới.

Thứ hai, dẫn dắt bảo tồn, truyền dạy văn hóa truyền thống: Tam Thái là xã biên giới có 5 dân tộc cùng sinh sống: Thái, Kinh, Khơ Mú, Mông, Poọng. Mỗi dân tộc đều có những nét đặc trưng về tiếng nói, chữ viết, trang phục, lễ hội, làn điệu dân ca, nhạc cụ dân tộc. Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, nhiều giá trị văn hóa truyền thống có nguy cơ mai một, thì vai trò của đội ngũ người uy tín trở nên đặc biệt quan trọng: (i) người uy tín chính là “kho tàng sống” lưu giữ những tri thức, phong tục, tập quán truyền thống. Nhiều già làng, trưởng bản am hiểu về luật tục, về lịch sử, về phong tục cưới hỏi, tang ma, lễ hội, nghi thức tín ngưỡng, các điệu dân ca, dân vũ,… Họ trực tiếp thực hành, đồng thời hướng dẫn thế hệ trẻ trong bản. Nhờ đó, bản sắc văn hóa của từng dân tộc được giữ gìn và lan tỏa; (ii) người uy tín có vai trò dẫn dắt, truyền dạy và làm gương. Họ tham gia tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng. Trong các dịp này, họ chủ trì nghi lễ, giảng giải cho thanh thiếu niên hiểu ý nghĩa của từng phong tục, qua đó khơi dậy niềm tự hào dân tộc và ý thức giữ gìn truyền thống.

Người uy tín cũng là cầu nối quan trọng giữa chính quyền và cộng đồng trong các chương trình bảo tồn văn hóa. Khi Nhà nước triển khai các đề án bảo tồn dân ca, khôi phục nghề truyền thống, xây dựng làng văn hóa du lịch cộng đồng, người uy tín là lực lượng tiên phong vận động bà con tham gia. Họ giải thích cho nhân dân hiểu rằng giữ gìn văn hóa truyền thống không chỉ là giữ gìn cội nguồn, mà còn là cơ hội phát triển kinh tế, thu hút du lịch.

Có thể khẳng định, người uy tín là linh hồn của bản làng, là hạt nhân đoàn kết và là cầu nối truyền thống với hiện đại. Vai trò dẫn dắt, truyền dạy của họ giúp giữ vững được bản sắc văn hóa các dân tộc, mà còn tạo nền tảng tinh thần quan trọng để xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu trong giai đoạn mới.

Thứ ba, hòa giải, xử lý mâu thuẫn xã hội: Trong đời sống cộng đồng các bản làng miền núi, khó tránh khỏi những mâu thuẫn, tranh chấp liên quan đến đất đai, nguồn nước, tài sản, hôn nhân và gia đình, thừa kế hay va chạm trong sinh hoạt hàng ngày. Nếu không được giải quyết kịp thời, những mâu thuẫn này có thể dẫn tới mất đoàn kết, phát sinh khiếu kiện, ảnh hưởng đến an ninh trật tự và sự gắn bó cộng đồng. Với uy tín, vị thế và sự tin tưởng của đồng bào, già làng, trưởng bản, người có uy tín thường được mời đứng ra làm trung gian hòa giải. Họ không chỉ phân tích phải trái, đúng sai bằng lý lẽ và kinh nghiệm sống, mà còn vận dụng phong tục tập quán để thuyết phục các bên tìm tiếng nói chung.

Nhờ đó, nhiều vụ việc được xử lý ngay tại cơ sở, không cần đưa lên chính quyền hay cơ quan pháp luật, vừa tiết kiệm thời gian, vừa giữ được tình cảm trong cộng đồng. Người uy tín cũng đóng vai trò quan trọng trong việc vận động các bên tuân thủ cam kết và quyết định của địa phương. Sau khi hòa giải, họ thường xuyên theo dõi, nhắc nhở để các bên thực hiện thỏa thuận, không tái phát mâu thuẫn. Sự mềm dẻo, khéo léo và gần gũi của họ giúp việc giải quyết trở nên thấu tình đạt lý, đảm bảo vừa có tình, vừa có lý.

Thực tiễn tại xã Tam Thái cho thấy, nhiều vụ tranh chấp nhỏ như sử dụng đất nương rẫy, nguồn nước tưới tiêu, hay mâu thuẫn trong sinh hoạt cộng đồng đã được giải quyết thành công nhờ vai trò của người uy tín. Việc này giảm tải đáng kể cho hệ thống pháp luật chính thức, đồng thời củng cố niềm tin của người dân vào cơ chế tự quản ở bản làng.

Có thể khẳng định, người uy tín là “chất keo kết dính” trong cộng đồng. Vai trò của họ không chỉ dừng lại ở việc giải quyết mâu thuẫn, mà còn góp phần giữ gìn đoàn kết, ổn định xã hội, tạo nền tảng bền vững cho công cuộc xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu.

Thứ tư, huy động nguồn lực, phối hợp với lực lượng chức năng: Người uy tín có vai trò quan trọng trong vận động cộng đồng đóng góp nguồn lực xây dựng bản làng: hiến đất, góp công, góp của để làm đường giao thông, xây dựng nhà văn hóa, trường học, trạm y tế, góp phần hoàn thành tiêu chí Nông thôn mới và xây dựng bản văn hóa kiểu mẫu. Với uy tín trong cộng đồng, họ trực tiếp kêu gọi tinh thần đoàn kết, tương trợ giữa các hộ gia đình, giúp đỡ hộ nghèo, hộ khó khăn, khơi dậy tinh thần “lá lành đùm lá rách”, từ đó tạo sự đồng thuận rộng rãi trong xã hội, là cầu nối giữa cộng đồng với chính quyền và lực lượng chức năng, tham gia tuyên truyền, vận động bà con chấp hành quy định pháp luật, giữ gìn an ninh trật tự, phòng chống tệ nạn xã hội. Có thể khẳng định, người uy tín chính là lực lượng nòng cốt trong huy động sức dân và phối hợp với các cơ quan chức năng, góp phần xây dựng cộng đồng vững mạnh, an toàn và phát triển bền vững.

ThS. Hoàng Đình Ngọc